Μεγέθυνση κειμένου
Πριν από πενήντα χρόνια, μια σειρά γεγονότων που ξεκίνησε από τη μετάδοση κάποιων τραγουδιών οδήγησε στην πτώση μιας δικτατορίας
Από μουσικής άποψης, η συμμετοχή της Πορτογαλίας στον τελικό του διαγωνισμού τραγουδιού της Eurovision στις 6 Απριλίου 1974, δεν ήταν αυτό που συνήθως θα αποκαλούσαμε επιτυχία.
Το E Depois do Adeus (Και μετά το αντίο), που ερμήνευσε ο Paulo de Carvalho, σε στίχους του José Niza, μοιράστηκε την τελευταία θέση μαζί με τη Νορβηγία, τη Γερμανία και την Ελβετία, αποφεύγοντας οριακά έναν ντροπιαστικό μηδενισμό και λυτρωμένο μόνο λίγο από το γεγονός ότι το νικητήριο τραγούδι εκείνης της χρονιάς δεν ήταν άλλο από το Waterloo των Abba.
Αλλά ενώ ο De Carvalho δεν θα απολάμβανε δόξα στα charts όπως οι πιο γνωστοί Σουηδοί συνάδελφοί του, το E Depois do Adeus άφησε μια διαφορετική κληρονομιά: μόλις λίγες εβδομάδες αργότερα, άλλαξε τον ρου της ιστορίας.
Μέχρι το 1974, η κατάσταση στον πορτογαλικό στρατό είχε φτάσει σε οριακό σημείο. Η Πορτογαλία διένυε το 13ο έτος αποικιοκρατικού πολέμου σε τρία αφρικανικά μέτωπα, αναγκάζοντας το αυταρχικό, υπερεθνικιστικό καθεστώς Estado Novo να διοχετεύει όλο και πιο πολύ ανθρώπινο δυναμικό για τη διατήρηση του ελέγχου.
Καθώς ο πόλεμος παρατεινόταν, οι άστοχες προσπάθειες του πορτογαλικού στρατού να ενισχύσει το δυναμικό του σε αξιωματικούς, αντιμετωπίστηκαν με αντιδράσεις από τους κατώτερους αξιωματικούς, οι οποίοι άρχισαν να οργανώνονται μεταξύ τους.
Η εσωτερική αντιπολίτευση εξελίχθηκε γρήγορα σε μια εξελιγμένη, οργανωμένη και πολιτικοποιημένη δύναμη: Το Κίνημα των Λοχαγών. Ένας μεγάλος αριθμός αυτών των αξιωματικών συμφώνησε ότι ο πόλεμος έπρεπε να τελειώσει – κάτι που μπορούσε να επιτευχθεί μόνο πολιτικά.
Επιπλέον, οι πορτογαλικές ένοπλες δυνάμεις έπρεπε να ευθυγραμμιστούν με τη βούληση του λαού, πράγμα που απαιτούσε τη μετάβαση στη Δημοκρατία. Μέχρι τον Απρίλιο, τα σχέδια για την ανατροπή του καθεστώτος ήταν σε πλήρη εξέλιξη και συντονίζονταν από τον ταγματάρχη Otelo Saraiva de Carvalho.
Εκείνη την εποχή, ο Carlos Almada Contreiras, ο σύνδεσμος του κινήματος με το ναυτικό, βρισκόταν στο κέντρο επικοινωνίας του ναυτικού στα κτίρια των υπουργείων που περιβάλλουν την πλατεία Εμπορίου της Λισαβόνας στην άκρη του ποταμού Τάγου. Ο Carvalho τού είχε δώσει ένα πρόβλημα να λύσει.
«Υπάρχει αυτό το σχέδιο επιχειρήσεων, το οποίο διανεμήθηκε [μεταξύ των αξιωματικών του κινήματος] χέρι με χέρι, ή ακόμα και κατά καιρούς από στόμα σε στόμα – αλλά στη συνέχεια ήταν απαραίτητο, κοντά στην έναρξη της επιχείρησης, να μεταδοθεί σε όλη τη χώρα το μήνυμα ότι αυτό το σχέδιο προχωράει… δεν υπάρχει επιστροφή».
Η πρόκληση, θυμάται ο Contreiras 50 χρόνια αργότερα, ήταν να μεταδοθεί ένα σήμα που θα μπορούσε να ακουστεί σε όλη τη χώρα και να επιβεβαιώσει την επιχείρηση.
Και προσθέτει: «Τα συστήματα επικοινωνίας των τριών στρατιωτικών κλάδων – στρατός, ναυτικό και αεροπορία – δεν ήταν διασυνδεδεμένα, οπότε δεν μπορούσαμε να τα χρησιμοποιήσουμε. Τότε ήταν που θυμήθηκα κάτι που είχα διαβάσει σε αυτό το βιβλίο».
Σε ένα ταξίδι του στην Ισπανία, ο Contreiras είχε λάβει ένα αντίγραφο του Λευκού βιβλίου για την αλλαγή της κυβέρνησης στη Χιλή, το οποίο επιμελήθηκε ο Augusto Pinochet και περιέγραφε λεπτομερώς το πρόσφατο στρατιωτικό πραξικόπημα της χώρας αυτής. Περιέγραφε ένα στρατιωτικό σύστημα προειδοποίησης που περιελάμβανε την αναπαραγωγή μιας σειράς προσυμφωνημένων ποπ τραγουδιών μέσω πολιτικών ραδιοφωνικών σταθμών.
Εάν το κίνημα μπορούσε να πείσει έναν ραδιοφωνικό σταθμό που κάλυπτε την ηπειρωτική Πορτογαλία να παίξει ένα συγκεκριμένο τραγούδι σε προκαθορισμένη ώρα, αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει το σήμα για την έναρξη της όλης επιχείρησης.
Αλλά ποιος σταθμός και ποιο τραγούδι; Ο Carvalho είχε επαφές με έναν δεκανέα που είχε υπηρετήσει υπό τις διαταγές του στον πόλεμο και τώρα εργαζόταν ως εκφωνητής στους Associated Broadcasters της Λισαβόνας.
Από την άλλη, ο Contreiras είχε γνωριστεί με τον δημοσιογράφο Álvaro Guerra, ο οποίος είχε συνδέσεις με τον καθολικό σταθμό Rádio Renascença και την προοδευτική βραδινή εκπομπή Limite.
Η πρόσβαση σε δύο σταθμούς ήταν καλή, ειδικά καθώς σύντομα προέκυψε ότι η Lisbon Associated Broadcasters κάλυπτε μόνο την ευρύτερη περιοχή της Λισαβόνας. Θα ενεργοποιούσε τις δραστηριότητες στην πρωτεύουσα και το Rádio Renascença στην υπόλοιπη χώρα
Όσον αφορά στα τραγούδια που θα έπαιζαν, οι ηγέτες του κινήματος συμφώνησαν – ήθελαν κάτι συμβολικό, που να επιβεβαιώνει το όραμά τους για την Πορτογαλία.
Μια παράδοση «παρεμβατικής» μουσικής υπήρχε από καιρό στην αντιπολίτευση κατά της ασφυκτικής δικτατορίας της Πορτογαλίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον λαϊκό τραγουδιστή José Zeca Afonso.
Συνδεδεμένος με την υπόγεια επαναστατική αριστερά, ο Afonso διέθετε έναν εκτενή κατάλογο με αιχμηρά, ποιητικά τραγούδια διαμαρτυρίας, πολλά από τα οποία είχαν απαγορευτεί από την κρατική λογοκρισία.
Η αντίθεσή του στη δικτατορία τού είχε στερήσει τη θέση του καθηγητή στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και ο ακτιβισμός του τον είχε οδηγήσει συχνά στη φυλακή.
Τα τραγούδια του Afonso ήταν εξαιρετικά δημοφιλή μεταξύ των στρατιωτών και των αξιωματικών στο αφρικανικό μέτωπο, όπου οι στίχοι τους προσαρμόστηκαν σε επιθέσεις κατά της ανικανότητας των ανωτέρων τους.
Αρχικά, το κίνημα είχε επιλέξει το τραγούδι Venham Mais Cinco (Φέρτε άλλα πέντε) – αλλά τότε άρχισαν τα προβλήματα. Το Venham Mais Cinco απαγορεύτηκε από την κρατική λογοκρισία.
Και όχι μόνο αυτό, αλλά ο σύνδεσμος του κινήματος στη Lisbon Associated Broadcasters είχε ενδοιασμούς για το αν θα έπαιζε καν ένα τραγούδι διαμαρτυρίας – κινδύνευε να τραβήξει υπερβολική προσοχή.
Καθώς η προγραμματισμένη ημερομηνία για το πραξικόπημα πλησίαζε, ο Carvalho πρότεινε στον εκφωνητή να επιλέξει κάτι άλλο – «κάποια κοινοτοπία» που δεν θα προκαλούσε αίσθηση. Αυτή η επιλογή ήταν το E Depois do Adeus.
Ενώ το ίδιο το τραγούδι ήταν πολιτικά αδιάφορο, ο συγγραφέας του, ο Niza, ήταν ένας σοσιαλιστής ακτιβιστής που είχε κάνει την παραγωγή δίσκων του Afonso για την εταιρεία Orfeu.
Το Rádio Renascença, από την άλλη πλευρά, είχε την πολυτέλεια να είναι λίγο πιο ακραίο με τη μουσική του – οι αξιωματικοί κατέληξαν τελικά στο Grândola, Vila Morena (Grândola, Swarthy Town) – ένα τραγούδι του Afonso που δεν είχε βρεθεί στις απαγορευμένες λίστες, αλλά οι στίχοι του εξακολουθούσαν να μιλούν για απελευθέρωση, αγώνα και αλληλεγγύη.
Ακόμα κι έτσι, δεδομένης της συνωμοσίας της τελευταίας στιγμής, οι σύνδεσμοι του κινήματος στο Limite έπρεπε να ηχογραφήσουν γρήγορα μια ανάγνωση του πρώτου στίχου ως εισαγωγή, ώστε να μπορέσει να ενταχθεί εύλογα στο τμήμα ποίησης της εκπομπής.
Στις 10.55 μμ στις 24 Απριλίου 1974, η φωνή του João Paulo Diniz ακούστηκε στην ευρύτερη Λισαβόνα, παρουσιάζοντας τον Paulo de Carvalho και το E Depois do Adeus.
Ο σύνδεσμος του Πολεμικού Ναυτικού Contreiras, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν εντός της δηλωμένης εμβέλειας του σταθμού, δεν μπόρεσε να το πιάσει στο ραδιόφωνό του – ένας συνάδελφος αξιωματικός στο κέντρο της πόλης αναγκάστηκε να τον καλέσει για να επιβεβαιώσει ότι το τραγούδι είχε παιχτεί.
Στη συνέχεια, ο Contreiras έδωσε το σύνθημα στον Guerra για να κάνει ο δημοσιογράφος τη σύντομη διαδρομή μέχρι το Rádio Renascença και να βεβαιωθεί ότι το Grândola, Vila Morena μεταδόθηκε.
Ο συνάδελφος του Guerra, ο João Paulo Coelho, ο οποίος δεν είχε ιδέα για το κίνημα, παραλίγο να καταστρέψει το όλο σχέδιο φορτώνοντας ένα διαφημιστικό κλιπ λίγα λεπτά πριν αρχίσει να παίζει το Grândola, Vila Morena.
Ο Manuel Tomás, το μόνο άλλο άτομο στην αίθουσα που είχε πλήρη επίγνωση της συνωμοσίας, έσπρωξε το χέρι του ηχολήπτη και τον ανάγκασε να αλλάξει το κομμάτι – πάνω στην ώρα.
Το Grândola, Vila Morena μεταδόθηκε σε όλη την ηπειρωτική Πορτογαλία στις 12.20 π.μ. της 25ης Απριλίου και το Κίνημα των Λοχαγών είχε πλέον και τα δύο σήματα.
Σε ολόκληρη τη χώρα, μια συντονισμένη στρατιωτική επιχείρηση εξουδετέρωσε γρήγορα τις κυβερνητικές δυνάμεις, με αποκορύφωμα την πολιορκία και την τελική παράδοση του τότε πρωθυπουργού Marcelo Caetano στο κέντρο της Λισαβόνας.
Καθώς το κίνημα ανακοίνωνε τις προθέσεις του μέσω των κατειλημμένων ραδιοφωνικών σταθμών, τεράστια πλήθη πολιτών βγήκαν στους δρόμους σε ένα μαζικό αυθόρμητο κύμα λαϊκής υποστήριξης προς τους λοχαγούς.
Λιγότερο από 24 ώρες μετά την εκπομπή του πρώτου σήματος, η αρχαιότερη φασιστική δικτατορία στην Ευρώπη είχε πέσει και η μετάβαση της Πορτογαλίας στη Δημοκρατία, η Επανάσταση των Γαρυφάλλων -που πήρε το όνομά της από τα λουλούδια που προσέφερε αυθόρμητα στους στρατιώτες στους δρόμους ο κόσμος- είχε αρχίσει.
Τόσο το E Depois do Adeus όσο και το Grândola, Vila Morena είναι για πάντα ενσωματωμένα, αναπόσπαστα, στην πορτογαλική ιστορία με τρόπο που οι συγγραφείς τους δεν θα μπορούσαν ποτέ να προβλέψουν, αλλά θα αγαπούσαν πάντα.
Όταν ήρθε η ώρα για τη Eurovision του 1975, η Πορτογαλία ήταν μια πολύ διαφορετική χώρα – η αποικιακή της αυτοκρατορία διαλυόταν, ο πληθυσμός της δεν πνιγόταν πλέον κάτω από τη μπότα του φασισμού και οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από τη ζωντάνια του επαναστατικού ενθουσιασμού.
Η συμμετοχή της Πορτογαλίας εκείνη τη χρονιά ήταν κατάλληλη για μια χώρα που μόλις είχε ανατρέψει μια βίαιη δικτατορία και της οποίας ο πληθυσμός έβρισκε τα πατήματά του σε έναν νέο κόσμο: Madrugada (Αυγή) από τον Duarte Mendes, έναν τραγουδιστή που ήταν ένας από τους λοχαγούς του Απριλίου, φορώντας περήφανα ένα κόκκινο γαρύφαλλο στο πέτο του.
Ήταν ένα τραγούδι για το φως και τη μουσική που επιτέλους διαπερνούσε το σκοτάδι. Κατέλαβε την 16η θέση.
Με πληροφορίες από Guardian
