Για σχεδόν δύο δεκαετίες, η Βιολέτα Μπέριος και η Βικτόρια Σααβένδρα έψαχναν στην έρημο Ατακάμα της Χιλής για κάποιο ίχνος των αγαπημένων τους προσώπων, που αγνοούνται από την εποχή του Πινοσέτ.

Κάθε βράδυ, καθώς το σούρουπο έπεφτε στην άγονη πεδιάδα, έβαζαν μερικές μικρές πέτρες για να σηματοδοτήσουν την έκταση της έρευνάς τους και μετά γύριζαν πίσω στο σκοτάδι με άδεια χέρια, συμφωνώντας να συνεχίσουν την επόμενη μέρα.

Το καραβάνι του θανάτου

Τις εβδομάδες μετά το πραξικόπημα του στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ, που ανέτρεψε τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε τον Σεπτέμβριο του 1973, ένα ελικόπτερο Puma προσγειώθηκε στην Καλάμα, μια πόλη καλυμμένη από τη σκόνη των ορυχείων στην Ατακάμα. Οι επιβάτες του ήταν μέλη ενός τάγματος θανάτου που έμεινε γνωστό ως το «Καραβάνι του θανάτου».

Στις 19 Οκτωβρίου, μέλη της ομάδας οδήγησαν 26 νεαρούς άνδρες -που είχαν προηγουμένως ξυλοκοπηθεί και βασανιστεί– σε έναν λόφο στα περίχωρα της πόλης και τους πυροβόλησαν. Ανάμεσά τους ήταν και ο σύζυγος της Μπέριος, ο Μάριο Αργουέγιες, ένας 34χρονος βουλευτής του Σοσιαλιστικού Κόμματος του Αλιέντε. Ο νεότερος στην ομάδα, ο αδελφός της Σααβένδρα, ο Χοσέ, ήταν 18 ετών.

Οι οικογένειές τους ενημερώθηκαν την επόμενη ημέρα, αλλά δεν παρέλαβαν ποτέ τα πτώματα. Τελικά, οι συγγενείς πήραν την κατάσταση στα χέρια τους.

Η Χιλή δεν πρέπει να χάσει τη μνήμη της

«Κάθε φορά που κάποιος έβρισκε ένα στοιχείο – κάποιο ρούχο ή ένα κόκκαλο, ακόμα και σημάδια στο χώμα- βγαίναμε ξανά στην έρημο», λέει η 85χρονη σήμερα Μπέριος. «Έγινε εμμονή», παραδέχεται.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, η Μπέριος δημιούργησε μια ομάδα υποστήριξης για τις οικογένειες των θυμάτων. Έκαναν συναντήσεις κάθε εβδομάδα, κάτι που άρχισε να «αραιώνει» μόνο την εποχή της πανδημίας. Εννέα από τις γυναίκες που έχασαν τους συζύγους τους έχουν πεθάνει και άλλες, όπως η Σααβένδρα, έχουν μετακομίσει σε άλλες πόλεις.

«Αποκαλώ αυτούς τους 26 άντρες παιδιά μου», λέει η Μπέριος που για χρόνια άφηνε ξεκλείδωτη την εξώπορτα του μικροσκοπικού σπιτιού που κάποτε μοιραζόταν με τον σύζυγό της, σε περίπτωση που εκείνος επέστρεφε. «Ποτέ δεν τα έκανα όλα αυτά μόνο για τον Μάριο, τα έκανα για όλους, γιατί όλοι υπέφεραν με τον ίδιο τρόπο. Είμαστε μια οικογένεια», λέει.

Μέχρι στιγμής έχουν ταυτοποιηθεί τα λείψανα 24 από τους άνδρες και η Μπέριος είναι αποφασισμένη να βρει τους δύο τελευταίους πριν πεθάνει.

Μισός αιώνας από το πραξικόπημα του Πινοσέτ

Φέτος συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το πραξικόπημα κι εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να κουβαλούν την οδυνηρή φρίκη της βίας και της απώλειας που αυτό επέφερε. Η χώρα παραμένει πικρά διχασμένη, με ελάχιστα κοινά σημεία μεταξύ των πολιτικών κομμάτων και των παρατάξεων.

Λίγες μέρες πριν την επέτειο του πραξικοπήματος, ο αριστερός πρόεδρος, Γκαμπριέλ Μπόριτς, ηγήθηκε πορείας στην οποία συμμετείχαν οι οικογένειες των εξαφανισθέντων στην Αλαμέδα, μια από τις κύριες οδικές αρτηρίες του Σαντιάγο, η οποία περνά μπροστά από το προεδρικό μέγαρο.

Διαδηλωτές με μαύρες κουκούλες επιτέθηκαν στην ουρά της πορείας και πέταξαν πέτρες στο παλάτι. Μια άλλη ομάδα έφτασε στο κοιμητήριο και έβαλε φωτιά στον τάφο του Χάιμε Γκουζμάν, ενός συντηρητικού πρώην γερουσιαστή που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του συντάγματος της δικτατορίας του 1980.

Ο Μπόριτς και οι τέσσερις εν ζωή πρώην πρόεδροι της χώρας έχουν υπογράψει μια δήλωση τεσσάρων σημείων που υπογραμμίζει τη δέσμευσή τους στη Δημοκρατία, αλλά τα δεξιά κόμματα της Χιλής αρνούνται να πράξουν ομοίως.

Το πραξικόπημα Πινοσέτ διχάζει ακόμη

Η αναγνώριση του παρελθόντος έχει επίσης αποδειχθεί ακανθώδης.

«Υπάρχουν άνθρωποι που κοροϊδεύουν αυτά τα γεγονότα ή δεν πιστεύουν πράγματα σχετικά με αυτά που ζήσαμε», δήλωσε η Τερέζα Μπέριος, μέλος της Ένωσης των θυμάτων. Η 67χρονη σήμερα Τερέζα, εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα στις αρχές της εφηβείας της, όπου γνώρισε τον Κάρλος στην μικρή πόλη Chuquicamata κοντά στα ορυχεία της Καλάμα. Τον ερωτεύτηκε αμέσως και ήταν μόλις 17 ετών όταν γέννησε την κόρη τους το 1972.

Τον Σεπτέμβριο του 1973, την σταμάτησαν στον δρόμο στρατιώτες και την οδήγησαν σε ένα σπίτι για ανάκριση. Εκεί οι στρατιώτες τη βίασαν και αρκετές ώρες αργότερα την πέταξαν τρομοκρατημένη στο δρόμο. Τρεις εβδομάδες αργότερα, ο σύζυγός της πυροβολήθηκε από το «Καραβάνι του θανάτου».

«Κουβαλάω αυτό το βάρος εδώ και 50 χρόνια. Το μόνο που θέλω είναι να μην ξανασυμβεί ποτέ αυτό. Γιατί συνέβη. Και η Χιλή δεν πρέπει να χάσει τη μνήμη της», λέει η ίδια.

Σε αντίθεση με αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, στη Χιλή δεν υπάρχει νόμος που να τιμωρεί την άρνηση, τη δικαιολόγηση, την υποβάθμιση ή τον πανηγυρισμό των σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράχθηκαν επί δικτατορίας. Νωρίτερα φέτος, βουλευτές του Μπόριτς παρουσίασαν στο Κογκρέσο νόμο, που θα τιμωρούσε τέτοιες αρνήσεις με ποινές φυλάκισης έως και 61 ημέρες.

Η αναγνώριση του παρελθόντος έχει αποδειχθεί ακανθώδης

Ωστόσο τον περασμένο Αύγουστο, μια ακροδεξιά βουλευτής προκάλεσε σάλο όταν απέρριψε τη σεξουαλική βία που διαπράττεται συστηματικά σε ένα κέντρο βασανιστηρίων στο Σαντιάγο ως «αστικό μύθο».

Ωστόσο, οι απόψεις για το τι συνέβη στις 11 Σεπτεμβρίου 1973 παραμένουν διχαστικές.

Στα τέλη Μαΐου, μια έρευνα της εταιρείας δημοσκοπήσεων Mori διαπίστωσε ότι το 42% των ερωτηθέντων πίστευε ότι το πραξικόπημα κατέστρεψε τη Δημοκρατία, ενώ το 36% το είδε ως τη στιγμή που η Χιλή απελευθερώθηκε από τον μαρξισμό. Μεταξύ των ατόμων ηλικίας 18 έως 35 ετών, η δημοσκόπηση διαπίστωσε ότι ένα ανησυχητικό 41% δήλωσε ότι γνώριζε ελάχιστα ή τίποτα για το πραξικόπημα.

«Πολλοί από εμάς γεννηθήκαμε με φόβο και πράγματα για τα οποία δεν μιλούσες», λέει η ψυχαναλύτρια και συγγραφέας Κονστάντζα Μίχελσον. «Αυτό δεν έφυγε από τη μια μέρα στην άλλη, και είμαστε ακόμα κολλημένοι με αυτό. Στη Χιλή, η μνήμη είναι συνδεδεμένη με την ιδέα της Δικαιοσύνης και με ό,τι παραμένει άλυτο», προσθέτει.

Τι άφησε πίσω της η δικτατορία του Πινοσέτ

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, περισσότεροι από 40.175 άνθρωποι έπεσαν θύματα πολιτικών εκτελέσεων, εξαναγκαστικών εξαφανίσεων, πολιτικής φυλάκισης ή βασανιστηρίων.

Ο Πινοσέτ συνελήφθη στο Λονδίνο το 1998, αλλά δεν εξέτισε ποτέ ποινή φυλάκισης για τα καταγγελλόμενα εγκλήματά του πριν πεθάνει σε κατ’ οίκον περιορισμό το 2006.

Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί τα λείψανα μόνο 307 αγνοουμένων, με τις προσπάθειες αναζήτησης να πραγματοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από τις οικογένειες των θυμάτων και με παρατεταμένες «συμφωνίες σιωπής» μεταξύ των αυτουργών.

Ωστόσο, στις 30 Αυγούστου, η κυβέρνηση της Χιλής ανακοίνωσε το εθνικό σχέδιο αναζήτησης, σύμφωνα με το οποίο το κράτος θα αναλάβει για πρώτη φορά την ευθύνη για τον εντοπισμό των αγνοουμένων θυμάτων.

Παράλληλα με το ψυχολογικό τραύμα των χρόνων του Πινοσέτ, η δικτατορία άφησε πίσω της και ένα οικονομικό μοντέλο, το οποίο παραμένει σε ισχύ. Ο μεγαλύτερος αντίκτυπος της δικτατορίας ήταν η επιβολή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου που οι ΗΠΑ ήθελαν τόσο πολύ να δουν να εφαρμόζεται στις αναπτυσσόμενες χώρες, λέει ο ιστορικός Gabriel Salazar και συμπληρώνει: Το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο του καθεστώτος Πινοσέτ εμφύσησε στην κοινωνία της Χιλής τον ατομικισμό, την ανταγωνιστικότητα και την έλλειψη εμπιστοσύνης.

Και παρά τις αποσπασματικές προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις, το Σύνταγμα της εποχής της δικτατορίας του 1980, το οποίο κατοχύρωσε το μοντέλο, παραμένει σε ισχύ.

Παρόλο που περισσότερες από 800 υποθέσεις της δικτατορικής εποχής έχουν περάσει από τα δικαστήρια μετά την επιστροφή στη Δημοκρατία, πολλοί Χιλιανοί περιμένουν ακόμη να τελεσιδικήσουν.

Τα πρώτα λείψανα

Ένα απόγευμα του 1991, η Βιολέτα Μπέριος πληροφορήθηκε ότι ο άνεμος της ερήμου είχε αποκαλύψει νέα στοιχεία. Έσπευσε στο σημείο 13 χιλιόμετρα έξω από την Calama, όπου ξεπρόβαλλαν από το έδαφος πλευρά, κρανία και αρθρώσεις.

Ο δικαστής που επέβλεπε την υπόθεση ήταν εξοργισμένος που η ομάδα είχε προχωρήσει σε ανασκαφές χωρίς επίβλεψη. «Αλλά αυτά ήταν τα αγαπημένα μας πρόσωπα», λέει η ίδια. «Τι έπρεπε να κάνουμε; Απλά συνεχίσαμε να σκάβουμε. Τελικά τους βρήκαμε».

Μετά από εξέταση DNA από εργαστήρια στην Αυστρία, η Μπέριος παρέλαβε το 2018 ένα οστό φάλαγγας, ένα πλευρό και δύο κομμάτια τένοντα που ανήκαν στον σύζυγό της. Η Τερέζα έλαβε ένα μικροσκοπικό θραύσμα από το κρανίο του Κάρλος για να το θάψει στο νεκροταφείο της Καλάμα.

Το μεγαλύτερο ίχνος που βρήκαν ποτέ από τους 26 άνδρες ήταν ένα μηριαίο οστό

«Είναι τόσο δύσκολο να σκεφτείς ότι αυτός είναι ο Μάριο», λέει η Μπέριος, κρατώντας μια άδεια παλάμη. «Ήξερα τον Μάριο. Είχε ένα όνομα. Και λέτε ότι αυτός είναι τώρα; Αυτό δεν είναι το τέλος. Δεν μπορώ να το δεχτώ».

Το γυμνό χώμα όπου είχαν πεταχτεί τα πτώματα περιβλήθηκε τελικά από ένα μεγάλο μνημείο από σκυρόδεμα το 2004, με μια στήλη που αντιπροσωπεύει κάθε ένα από τα 26 θύματα.

Αλλά μόλις το 2020, μετά από δεκάδες χρόνια οδυνηρής σιωπής, οκτώ πρώην στρατιώτες κατηγορήθηκαν από δικαστήριο του Σαντιάγο για την τέλεση των εκτελέσεων.

Η έρευνα διαπίστωσε ότι τα πτώματα είχαν μετακινηθεί τουλάχιστον δύο φορές, γεγονός που ευθύνεται για την αποσύνθεση των εύθραυστων σκελετών. Υπέθεσε ότι τα άγνωστης ταυτότητας πτώματα είχαν ριχθεί στον ωκεανό.

Το μεγαλύτερο ίχνος που βρήκαν ποτέ από τους 26 άνδρες ήταν ένα μηριαίο οστό.

«Αυτό δεν είναι δικαιοσύνη», λέει η Berríos. «[Οι κατηγορούμενοι στρατιώτες] ζούσαν ελεύθεροι και ειρηνικά για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους μαζί με τις οικογένειές τους. Οι αγαπημένοι μας φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και δολοφονήθηκαν, ενώ είχαν όλη τη ζωή μπροστά τους. Φυσικά αυτό δεν είναι ένα αγώνας ποδοσφαίρου όπου κερδίζεις ή χάνεις. Αλλά ποιος κέρδισε εδώ; Αυτοί».

Οι ένοπλες δυνάμεις της Χιλής αρνήθηκαν να κάνουν οποιοδήποτε σχόλιο.

Ελπίδα για δύο ακόμη αγνοούμενους

Τον Φεβρουάριο του 2023, 89 κιβώτια με ανθρώπινα λείψανα βρέθηκαν σε ένα πλημμυρισμένο υπόγειο κάτω από την ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Χιλής. Η Μπέριος και η ομάδα της ελπίζουν ότι θα μπορούσαν να είναι το κλειδί για να μάθουν πού βρίσκονται τα υπόλοιπα δύο μέλη των 26.

«Νομίζω ότι είναι η τελευταία μου ευκαιρία», λέει βαριά, ανάβοντας ένα τσιγάρο ανάμεσα στα τρεμάμενα δάχτυλα της. «Πρέπει να μάθω πού βρίσκονται πριν πεθάνω. Και το πιο σημαντικό είναι ότι χρειάζομαι να ενδιαφερθούν και άλλοι».

Με πληροφορίες από: Guardian