Στους πρόποδες ενός πεύκου, ο Grzegorz Kwiatkowski έσκυψε για να αγγίξει τα μαύρα, υγρά σχήματα που φωλιάζουν ανάμεσα στους μύκητες και τα πεσμένα φύλλα. «Παρακολουθώ αυτήν την περιοχή από το 2015 και πάντα ελπίζω ότι δεν θα πέσω πάνω σε τίποτα πια και ότι μια μέρα ολόκληρη η περιοχή θα έχει καθαριστεί», είπε. Αυτή, ωστόσο, δεν ήταν εκείνη η μέρα.

Ο 39χρονος ποιητής, ακαδημαϊκός και μουσικός της ροκ περπατούσε στο δάσος, λίγα μόλις μέτρα από τον περιμετρικό φράχτη αυτού που κάποτε ήταν το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Stutthof, στο έδαφος της Πολωνίας που έχει προσαρτηθεί στη Γερμανία και σήμερα είναι ένας χώρος μνήμης στο Sztutowo, ένα χωριό 38 χιλιόμετρα ανατολικά του Gdańsk στην ακτή της Βαλτικής.

Αυτό που έψαχνε – και αυτό που βρήκε, κατά τη διάρκεια δύο ωρών στα μέσα Μαρτίου – ήταν παπούτσια: Εκατοντάδες σόλες, μεγάλες και φαρδιές, μικρές και στενές, πλαισιωμένες με τρύπες από καρφιά τσαγκάρηδων – μαλακά, λεπτά θραύσματα από δερμάτινα άνω μέρη, με τις διακοσμητικές τους οπές και τα χρώματά τους να είναι ευδιάκριτα, με την περίεργη μεταλλική αγκράφα ή την τρύπα να αποκαλύπτεται περιστασιακά. Δύο μικροσκοπικές άθικτες σόλες έκοψαν στιγμιαία την ανάσα του Kwiatkowski.

Κάθε φορά που ερχόταν εδώ, είπε, εντυπωσιαζόταν «από την απαλότητα του εδάφους, από ολόκληρη την επιφάνεια που είναι γεμάτη με παράξενα αναχώματα και ανυψώσεις. Αισθάνεσαι ότι δεν περπατάς πάνω σε συμπιεσμένο χώμα, αλλά πάνω σε εκατοντάδες χιλιάδες παπούτσια».

Το Stutthof, το οποίο χτίστηκε από το ναζιστικό καθεστώς για τη δίωξη των Πολωνών πολιτικών κρατουμένων και αργότερα έγινε αναπόσπαστο μέρος του μηχανισμού εξόντωσης των Ευρωπαίων Εβραίων, ανέλαβε τελικά ρόλο ως σημείο συλλογής επισκευής δέρματος για όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας. Τα παπούτσια που μεταφέρονταν εκεί -κυρίως από το Άουσβιτς, αφού οι χρήστες τους είχαν σταλεί στο θάνατο- ανακυκλώνονταν σε δερμάτινα είδη όπως ζώνες, σακίδια και θήκες.

Τον Μάιο του 1945 απελευθερώθηκε από τις σοβιετικές δυνάμεις. Στο λεπτομερές πρακτικό τους, ένας αξιωματικός του Κόκκινου Στρατού που διερευνούσε όσα εντόπισαν ο ίδιος και οι στρατιώτες του στις εγκαταστάσεις του στρατοπέδου: «Ένας τεράστιος σωρός παπουτσιών που έμοιαζε με κώνο … που βρισκόταν εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα … σφιχτά συμπιεσμένα … γυναικεία, ανδρικά και παιδικά παπούτσια διαφόρων μεγεθών και διαστάσεων». Υπολόγισαν την ποσότητα σε 460 κυβικά μέτρα, υπολογίζοντας, συνολικά, «όχι λιγότερα από 410.000 ζευγάρια παπούτσια». Καταγράφηκαν κι άλλοι παρόμοιοι σωροί, έτσι ώστε συνολικά υπολογίζεται ότι ανακαλύφθηκαν 490 τόνοι.

Σε ένα μουσείο που ιδρύθηκε στον χώρο του μνημείου το 1962, ένα μεγάλο γυάλινο κιβώτιο στην πρώην καντίνα του στρατοπέδου φιλοξενεί αρκετές χιλιάδες ζευγάρια παπουτσιών. Τα υπόλοιπα πετάχτηκαν στο δάσος επί κομμουνιστικής κυριαρχίας και, όπως έλεγαν από τότε οι διευθυντές του μουσείου, «αφέθηκαν στη φύση».

Από τότε που έπεσε πάνω σε πολλά από αυτά, πριν από εννέα χρόνια, ενώ γύριζε μια ταινία για έναν Πολωνό μαχητή της αντίστασης, ο Kwiatkowski αγωνίστηκε για τη διάσωσή τους και τη σεβαστή φύλαξή τους.

Έχει προσωπική σχέση με το Stutthof: Ο παππούς του και μια θεία του φυλακίστηκαν εκεί, υπομένοντας το τραύμα για το υπόλοιπο της ζωής τους. Ο παππούς του τον πήγαινε εκεί όταν ήταν παιδί και έκλαιγε. Ο Kwiatkowski θυμήθηκε το δικό του σοκ όταν είδε τον τεράστιο σωρό παπουτσιών στο μουσείο και τη μετέπειτα απορία του όταν ανακάλυψε, δεκαετίες αργότερα, ότι αυτά ήταν μόνο ένα μικρό κλάσμα του συνόλου.

Κιθαρίστας και τραγουδιστής του ψυχεδελικού ροκ συγκροτήματος Trupa Trupa με έδρα το Gdansk, ο Kwiatkowski δήλωσε ότι η αναζήτηση των παπουτσιών των θυμάτων του Ολοκαυτώματος «που βρέθηκαν διάσπαρτα στο δάσος να σαπίζουν σαν τον θάνατο» έγινε σκοπός της ζωής του.

Στις επανειλημμένες επισκέψεις του στο δάσος απογοητευόταν όλο και περισσότερο όταν έβρισκε όλο και περισσότερα παπούτσια να αναδύονται από τη γη.

«Φυσικά θα έπρεπε να είχαν περιφραχθεί, πρώτα απ’ όλα, από την αρχή», είπε. «Αλλά επειδή δεν έγινε αυτό, θα έπρεπε τώρα να ανασκαφούν και όχι μόνο να συντηρηθούν και να εκτεθούν, αλλά να εξεταστούν διεξοδικά από ειδικούς για να μάθουν ποιος τα είχε, από πού προέρχονται, πού κατασκευάστηκαν, προς τιμήν και μνήμη των θυμάτων. Θα έπρεπε να είναι το καμάρι των αρχών του μουσείου».

Η υποστήριξη της εκστρατείας για τη διάσωση και τη διατήρηση των παπουτσιών προέρχεται από τις οικογένειες όσων βρέθηκαν στο Stutthof.

Ο Sanford Jacoby, διακεκριμένος ερευνητής καθηγητής οικονομικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες, του οποίου ο θείος Hugo Kanter βρέθηκε στο Stutthof, δήλωσε: «Ενώ οι άνθρωποι τείνουν να ξεχνούν τα ατελείωτα αντικείμενα που εκτίθενται στα μουσεία, δεν θα ξεχνούσαν ποτέ αυτά τα παπούτσια, αν μπορούσαν μόνο να τα δουν, ολόκληρο τον σωρό τους. Τι καλύτερη εκπαίδευση θα μπορούσε να υπάρξει;»

Για τον Kanter, πρόσθεσε, το Stutthof «ήταν ένα φρικτό μέρος»: «Οι φρικιαστικές αναμνήσεις του εγκλεισμού του ήταν για πάντα ενσωματωμένες στην ψυχή του».

Οι κάτοικοι του Sztutowo λένε ότι έχουν επανειλημμένα, κατά λάθος, ξεθάψει τα παπούτσια εδώ και δεκαετίες.

Αρκετοί από αυτούς θυμούνται μια κατασκήνωση προσκόπων τη δεκαετία του 1960. «Ήταν αδύνατο να στερεώσουμε τα μανταλάκια και τους πασσάλους της σκηνής στο έδαφος, επειδή, όπως ανακαλύψαμε, ολόκληρος ο λόφος κάτω από ένα λεπτό στρώμα χώματος ήταν ένας σωρός από παπούτσια», θυμάται ο Jerzy, ένας από τους προσκόπους. «Μας ταρακούνησε. Ξέραμε πού βρισκόμασταν … και μπορούσαμε μόνο να μαντέψουμε ότι κάποιος τα είχε φορέσει κάποτε και είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια του πολέμου».

Τα παπούτσια, είπε ο Kwiatkowski, έχουν ιδιαίτερη απήχηση σε μια εποχή αυξανόμενης άρνησης του Ολοκαυτώματος: «Το παρελθόν δεν είναι παρελθόν, είναι παρόν. Η αγνόηση των αντικειμένων της γενοκτονίας είναι σκάνδαλο και αυτό το σκάνδαλο ακτινοβολεί».

Ο χειρισμός τους μέχρι σήμερα ήταν «άρρηκτα συνδεδεμένος με τον τρόπο με τον οποίο η Πολωνία θυμάται το δικό της παρελθόν», είπε. Αναγνωρίζοντας τα δεινά εκατομμυρίων Πολωνών υπό τον ζυγό της ναζιστικής Γερμανίας και στη συνέχεια της Σοβιετικής Ένωσης, ο Kwiatkowksi δήλωσε ότι «δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για να μην αντιμετωπίζεται ολόκληρη η αλήθεια».

Υπό την προηγούμενη κυβέρνηση, της οποίας ηγείτο το δεξιό λαϊκιστικό, εθνικοσυντηρητικό κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη, «δεν υπήρχε χώρος για οτιδήποτε άλλο εκτός από τον χαρακτηρισμό των Πολωνών ως θυμάτων, και σίγουρα μια παραμέληση της εβραϊκής μνήμης», πρόσθεσε. «Αλλά δεν είναι ούτε υγιές ούτε σωστό να βλέπεις τον εαυτό σου μόνο ως θύμα.

«Σε αυτό το κλίμα φάνηκε ευκολότερο να κρύβουμε κυριολεκτικά τα παπούτσια κάτω από το χαλί, παρά να ασχοληθούμε με την οδυνηρή πραγματικότητά τους».

Ο Kwiatkowksi ήλπιζε ότι υπό τη νέα φιλελεύθερη κυβέρνηση της Πολωνίας υπό την ηγεσία της Πολιτικής Πλατφόρμας του Ντόναλντ Τουσκ, θα γινόταν μια πιο αυστηρή και ειλικρινής προσέγγιση όσον αφορά την αντιμετώπιση των παπουτσιών και της ιστορίας τους, από ό,τι ήταν δυνατόν υπό την αναθεωρητική προκάτοχό της.

«Πρόκειται για μια εξελικτική διαδικασία και η χώρα εξακολουθεί να είναι διχασμένη, αλλά το γεγονός ότι οι άνθρωποι γύρισαν την πλάτη τους στον εθνικισμό και τη συνακόλουθη επανεγγραφή της ιστορίας είναι μια τεράστια ανακούφιση», είπε.

Ο Piotr Rypson, ο πρόσφατα διορισμένος επικεφαλής του τμήματος πολιτιστικής κληρονομιάς με αρμοδιότητα όλα τα μουσεία στην Πολωνία, δήλωσε ότι το τμήμα του γνώριζε για τα παπούτσια που βρέθηκαν κοντά στον χώρο και ζήτησε από τους διευθυντές του Stutthof να δώσουν λύσεις. Καθώς όμως η περιοχή γύρω από το μουσείο ανήκε στην κρατική υπηρεσία δασών, χρειαζόταν πρώτα η άδειά της, είπε.

«Ζητήσαμε από το μουσείο να διερευνήσει το ιστορικό του πώς αυτά τα αντικείμενα έφτασαν στο Stutthof … να επικοινωνήσει με τις αρμόδιες αρχές για τη δημιουργία ενός σχεδίου δράσης στην περιοχή έξω από την περίμετρο του μουσείου [και να] προτείνει λύσεις για το τι θα γίνει με αυτά τα αντικείμενα, τα οποία βρίσκονται σε κατάσταση μερικής αποσύνθεσης», έγραψε.

Ο Łukasz Kępski, εκπρόσωπος του Stutthof, δήλωσε ότι ενώ ο ίδιος είχε βρει 3-4 κιλά παπούτσια σε πρόσφατη εκδρομή με έναν δημοσιογράφο, χρειάστηκε να μπει βαθιά στο δάσος για να τα βρει και να σκάψει εκτενώς κάτω από το έδαφος. Δεν περίμενε άλλα ευρήματα, εκτός από εκείνα που μπορεί να ξεριζώσουν αγριογούρουνα ή ασβοί. Το μουσείο, είπε, δεν ήταν υπεύθυνο για τυχόν παπούτσια που βρέθηκαν, καθώς «η γη είναι εκτός της δικαιοδοσίας μας».

Ο Kępski και η αρχειοφύλακας του μουσείου, Danuta Drywa, αυθεντία για τους Εβραίους κρατούμενους στο Stutthof, εξέφρασαν την ανησυχία τους για τη δημιουργία μιας «ζήτησης eBay» για αντικείμενα του Ολοκαυτώματος. «Υπάρχουν ήδη αρκετοί κυνηγοί τροπαίων αναμνηστικών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εδώ», δήλωσε ο Kępski, υπονοώντας ότι το ψάξιμο τους για όπλα και άλλα αντικείμενα θα μπορούσε να είναι ακόμη και η αιτία για την επανεμφάνιση των παπουτσιών.

Σε μια πρόσφατη επίσκεψή του, οδήγησε τον Guardian στο τεράστιο μνημείο από σκυρόδεμα για τα περίπου 65.000 θύματα του Stutthof που δολοφονήθηκαν -28.000 εκ των οποίων ήταν Εβραίοι- το οποίο περιέχει ανθρώπινες στάχτες που είναι ορατές μέσα από ένα οριζόντιο παράθυρο. Έδειξε μια μικρή πόρτα που είναι χαραγμένη στο μπετόν στο πίσω μέρος και σφραγισμένη με μια πράσινη κλειδαριά, για να δείξει πού, όπως είπε, είχαν τοποθετηθεί για φύλαξη τα παπούτσια που βρέθηκαν τα τελευταία χρόνια.

Ερωτηθείς σχετικά με τα παπούτσια που βρέθηκαν κοντά στον χώρο, ο Kępski επιβεβαίωσε ότι τα σχέδια για την τοποθέτησή τους πίσω από γυαλί, ώστε να τους δοθεί η θέση που τους αρμόζει, αναμένεται να ολοκληρωθούν μέχρι το τέλος του τρέχοντος έτους.

Τα σχέδια περιλαμβάνουν την τοποθέτηση πινακίδων στο δάσος που συμβουλεύουν τους ανθρώπους που μπορεί να βρουν περαιτέρω παπούτσια να επικοινωνήσουν με τις Αρχές, είπε. «Όχι ότι περιμένουμε να βρεθούν πολλά ακόμη», πρόσθεσε.

Λίγα λεπτά αργότερα, σε λιγότερο από οκτώ βήματα με τα πόδια από τον φράχτη του μουσείου, τα μαυρισμένα χέρια του Kwiatkowski αποκάλυπταν περισσότερα απομεινάρια…

Με πληροφορίες από Guardian