Πόσα γνωρίζουμε τελικά για την Παναγία; Σε κάθε χριστιανική χώρα, εκκλησία, ίδρυμα ή ευρωπαϊκό μουσείο, η εικόνα της είναι πανταχού παρούσα – ως η ιδανική, υπάκουη, αγνή και όμορφη γυναίκα.

Τα χέρια σταυρωμένα, ενωμένα σε προσευχή, ή στην πόζα της Μαντόνας με το Βρέφος, ως βασίλισσα των ουρανών ή ταπεινά καθισμένη στη φύση, απεικονίζεται ντυμένη στα μπλε, σύμβολο της αγνότητας, γεμάτη ευσέβεια στον εκούσια υποτακτικό της ρόλο. Η Παναγία είναι ίσως η πιο διάσημη και καλύτερα τεκμηριωμένη «γυναικεία μορφή» στον πλανήτη.

Ωστόσο, καλύπτεται από μυστήριο και αντιφάσεις: ανθρώπινη και θεία, βασίλισσα και υπηρέτρια, μητέρα και παρθένα. Μπορούμε να εντοπίσουμε την πηγή αυτών των αντιφάσεων στην ιστορία της – ή την έλλειψή της; Παρά το γεγονός ότι είναι πανταχού παρούσα, εμφανίζεται για σύντομο χρονικό διάστημα στη Βίβλο, ενώ η φωνή της είναι σχεδόν ανύπαρκτη.

Ο Λουκάς και ο Ματθαίος μιλούν για τη γέννηση του Χριστού. Στον Ματθαίο, η Μαρία παραμένει σιωπηλή, ενώ στον Λουκά μιλά τρεις φορές, συμπεριλαμβανομένης της ισχυρής ομιλίας της, του «Μagnificat» (το άσμα της Μαρίας). Στον Μάρκο και τον Ιωάννη εμφανίζεται δύο φορές. Ωστόσο, στη Βίβλο δεν υπάρχουν λεπτομέρειες για τη γέννηση, τον θάνατο, την εμφάνιση ή την ηλικία της. Παρότι θεωρείται το πλησιέστερο ανθρώπινο ον στον Θεό και τον Υιό Του, δεν μας δίνονται ιστορικές πληροφορίες για τη Μαρία. Οι μόνες «λεπτομέρειες» πέρα από τον ρόλο της ως μητέρα του Χριστού προέρχονται από το Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου, ένα κείμενο του 2ου αιώνα. Η Μαρία αναφέρεται περισσότερες φορές στο Κοράνι παρά στην Καινή Διαθήκη.

Γιατί η ιστορία της απουσιάζει;

Οι ευαγγελιστές σκοπεύουν να αφηγηθούν την ιστορία του Ιησού Χριστού, όχι της μητέρας του, και αυτό επέτρεψε στους πατέρες της Εκκλησίας και στους θεολόγους να δημιουργήσουν τις δικές τους ερμηνείες και μυθοπλασίες. Οι καλλιτέχνες, επίσης, έκαναν τις δικές τους προσεγγίσεις.

Διαβασε ακομα

Τα κρυμμένα νοήματα σε ένα γυναικείο γυμνό του 16ου αιώνα

Η Χίλαρι Μαντέλ την περιγράφει ως «την απιθανότητα στην καρδιά της πνευματικής ζωής· ένα παράδοξο, αγνή και όμως καρποφόρα, πέρα από τη φύση αλλά και ενάντια στη φύση». Η Μαρία αναπλάστηκε σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνίας. Η Μαντέλ αναφέρει πως η φύση της ως μητέρα και παρθένα «ήταν μια μοναδική ευκαιρία του θείου, μια σπάνια περίπτωση για το γυναικείο σώμα να γίνει αποδεκτό από τους άγαμους άντρες που αποφάσιζαν για το αν θα φτάσουμε στον παράδεισο».

Στις απεικονίσεις της στην τέχνη, η Παναγία φαίνεται να μεταμορφώνεται. Τον 9ο αιώνα, ήταν μια βυζαντινή εικόνα που λαμποκοπούσε στη θεϊκή οροφή της Αγίας Σοφίας. Στη γοτθική Maestà του Τσιμαμπούε του 13ου αιώνα, καθόταν θρονιασμένη σε έναν λαμπερό χρυσό κόσμο. Το 1310, εμφανίζεται στην επαναστατική Ognissanti Madonna του Τζιότο, έργο που θεωρείται ότι σηματοδοτεί την έναρξη της αναγεννησιακής τέχνης, με φυσικότητα και τρισδιάστατα στοιχεία. Στους επόμενους αιώνες, έγινε πιο ανθρωποποιημένη. Μέχρι το 1500, η εικόνα της είχε εδραιωθεί στη Δύση ως μια γυναίκα λευκή, μεσαίας ή ανώτερης τάξης, ντυμένη στα μπλε, γεμάτη λατρεία για το μωρό της, καθοδόν για να γίνει το ιδανικό πρότυπο γυναίκας: υπάκουη, υποτακτική, αγία και φυσικά «πράα και ήπια».

Αλλά τι γίνεται με την οπτική της Μαρίας; Τι ένιωθε; Οι ιστορίες που μας παρουσιάζει η τέχνη έχουν σχεδόν πάντα ειπωθεί από άνδρες. Απουσιάζει σχεδόν εξ ορισμού η γυναικεία οπτική, αφήνοντας στρεβλωμένες ιδέες. Έτσι, αυτά τα Χριστούγεννα σκέφτομαι τη Μαρία – αλλά μέσα από τα μάτια γυναικών καλλιτεχνών.

Το 1613–14 στην Ιταλία, η Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι ζωγράφισε τη Μαντόνα με το Βρέφος. Η Μαρία της είναι ταπεινή (κάθεται σε μια απλή ξύλινη καρέκλα) και θεϊκή (με ένα λεπτό, χρυσό φωτοστέφανο), αλλά είναι και προσιτή. Ντυμένη ροζ, αντί για το αγνό μπλε, προσπαθεί, ίσως πασχίζει, να θηλάσει ένα ζωηρό, ξανθό βρέφος. Η έκφρασή της είναι γεμάτη αγάπη και τρυφερότητα, αλλά ίσως τα μάτια της είναι κλειστά γιατί, όπως κάθε μητέρα, είναι εξαντλημένη.

Η πιο πλούσια και σύνθετη απεικόνιση είναι της Πάουλα Ρέγκο το 2002. Ζωγραφίζοντας από τη σκοπιά μιας πραγματικής γυναίκας, η Ρέγκο θέτει ερωτήματα. Πώς αισθανόταν η Μαρία; Ήταν έτοιμη; Ήθελε να το περάσει αυτό; Στη Γέννηση, η Ρέγκο παρουσιάζει μια εξαντλημένη Μαρία να κρατά τη διογκωμένη κοιλιά της, γεμάτη πόνο. Γιατί οι καλλιτεχνικές απεικονίσεις της Μαρίας δεν περιλαμβάνουν την πραγματικότητα της γέννας; Μήπως τελικά το να βλέπουμε τη στιγμή αυτή μέσα από τα μάτια της μητέρας είναι πραγματικά επαναστατικό;

Διαβασε ακομα

Στην Ισπανία βρήκαν τον Ιησού πολύ θηλυπρεπή και διχάστηκαν

Γιατί δίνει την αίσθηση του επαναστατικού; Μήπως ακριβώς επειδή βλέπουμε επιτέλους αυτή την πολλάκις ζωγραφισμένη στιγμή από την οπτική γωνία της μητέρας;

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα επισκεφθείτει μια φάτνη ή θα κοιτάξετε έναν πίνακα της Παναγίας με το παιδί σε μια γκαλερί ή σε μια χριστουγεννιάτικη κάρτα, σκεφτείτε τη Μαρία. Τι περνάει; Ποιες είναι οι σκέψεις της; Κόσμους μακριά από εκείνες μιας γυναίκας με κενό πρόσωπο, όπως αυτή στον Καθεδρικό Ναό του Ely. Ας δώσουμε στη Μαρία δράση. Οι ιστορίες των γυναικών έχουν σημασία – και οι προοπτικές των γυναικών επίσης.