Μετά τον τρομακτικό σεισμό και το τσουνάμι του 2011 στο Τοχόκου της Ιαπωνίας, η γνωστή εικόνα ενός μεμονωμένου κύματος που κορυφώνεται εμφανίστηκε παντού, από τις εκκλήσεις για τη συγκέντρωση χρημάτων μέχρι τα έργα Ιαπώνων καλλιτεχνών που την προσάρμοσαν για να σχολιάσουν την καταστροφή.

Η ξυλογραφία του 1831, Under the Wave off Kanagawa (Το μεγάλο κύμα της Καναγκάουα), απεικονίζει ένα κύμα νερού που φαίνεται να καταπίνει, όχι μόνο τους βαρκάρηδες που παραδίδουν φρέσκα ψάρια στην πόλη Έντο (γνωστό σήμερα ως Τόκιο), αλλά ακόμη και το όρος Φούτζι.

Από τη δημιουργία του πριν από 193 χρόνια, το έργο του Κατσουσίκα Χοκουσάι, γνωστό και ως «Μεγάλο Κύμα», έχει επιστρατευτεί ως σύμβολο όχι μόνο των τσουνάμι, αλλά και των τυφώνων και των συντριβών αεροπλάνων στη θάλασσα.

Ακριβώς επειδή το «Μεγάλο Κύμα» στα ανοικτά της Καναγκάουα έχει επιτρέψει τόσες επανεκτελέσεις, έχει γίνει ένα παγκόσμιο σύμβολο, τόσο άμεσα αναγνωρίσιμο, όσο μια κινηματογραφική ή μουσική διασημότητα.

Τα κύματα είναι απρόβλεπτα. Τη μια στιγμή είναι εκεί και την άλλη εξαφανίζονται -και τα βιώνουμε μόνο κατά τη διαδικασία της εξαφάνισής τους.

Ο Χοκουσάι είχε μια απίστευτη ικανότητα να αποτυπώνει τα κύματα σε όλη τους την ποικιλομορφία, και επέστρεψε στο θέμα ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια μιας καριέρας που διήρκεσε έξι δεκαετίες, από τη δεκαετία του 1790 έως το θάνατό του το 1849. Δημιούργησε πολλές παραλλαγές του δράματος του ανθρώπου και της φύσης που προκαλεί το «Μεγάλο κύμα».

Ο Χοκουσάι δημιούργησε επίσης γραφικές απόψεις των κυμάτων που σκάνε σε μια παραλία, σχεδίασε κύματα για να διακοσμήσει χτένες και υπέρθυρα που χρησιμοποιούνται σε αρχιτεκτονικούς εσωτερικούς χώρους και έγραψε εγχειρίδια οδηγιών για επίδοξους καλλιτέχνες σχετικά με το πώς να ζωγραφίζουν τα εισερχόμενα και εξερχόμενα κύματα.

Σε μια εικονογράφηση βιβλίου με ξυλογραφία, ένας μάγος δημιουργεί ένα κύμα στην παλάμη του χεριού του. Σε καθένα από αυτά, είναι η αίσθηση της ακινητοποιημένης κίνησης που κάνει το κύμα να ζωντανεύει.

Το «Μεγάλο κύμα» βρίσκεται στα ανοικτά των ακτών της χερσονήσου Μπόσο, μιας περιοχής διαβόητης για τις φουρτουνιασμένες θάλασσές της.

Διαβασε ακομα

Ο ακριβότερος πίνακας στον κόσμο στο επίκεντρο του σαουδαραβικού «Λούβρου»

Πρόκειται για μια εκπληκτική και παιχνιδιάρικα ανατρεπτική αντιπαράθεση – αυτό το κύμα παγιδευμένο σε καθηλωμένη κίνηση που κλέβει απίθανα τη σκηνή από το ιερό ηφαίστειο του βουνού Φούτζι.

Αλλά παρά την τοπογραφική του ιδιαιτερότητα, το χαρακτικό του Χοκουσάι είναι ένα έργο φαντασίας ανοιχτό σε ερμηνείες. Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία που να συνδέουν συγκεκριμένα αυτό το καλλιτεχνικό όραμα με ένα παλιρροϊκό κύμα.

Και όμως το «Μεγάλο Κύμα» -μαζί με το ρόλο του ως σύμβολο καταστροφής– συνδέεται συχνά με πραγματικό τσουνάμι. Αυτή η σύνδεση είναι άλλοτε έμμεση, όπως όταν η εικόνα χρησιμοποιήθηκε για να συζητηθεί το τσουνάμι που συνέβη το 2011, και άλλοτε άμεση – όπως σε ισχυρισμούς σε ένα άρθρο του Economist ότι ο Χοκουσάι απεικόνιζε το τσουνάμι του 1700 στην ξυλογραφία του.

Οι Ιάπωνες ιστορικοί έχουν από καιρό αντικρούσει αυτή την ερμηνεία, επειδή το σχέδιο του Χοκουσάι είναι έργο της φαντασίας και δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι οραματίστηκε ένα παλιρροϊκό κύμα.

Μετά το τσουνάμι της Ιαπωνίας το 2011, οι ιστορικοί βγήκαν στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση στο Ηνωμένο Βασίλειο για να επιμείνουν ότι το έργο του Χοκουσάι δεν ήταν, στην πραγματικότητα, ένα παλιρροϊκό κύμα. Το κύμα ήταν, όπως είπαν, κατευθυνόμενο από τον άνεμο.

Οι επιστήμονες συμφωνούν, υποστηρίζοντας ότι αυτή η εμβληματική εικόνα θα πρέπει να ερμηνευθεί ως ένας «βυθιζόμενος κυματοθραύστης» ή ένα «rogue wave», ένα τρομακτικό φαινόμενο που προκαλείται από ισχυρούς ανέμους και ισχυρά ρεύματα στην ανοιχτή θάλασσα και όχι στην ακτή.

Η αντίληψη ότι το «Μεγάλο Κύμα» είναι ένα τσουνάμι φαίνεται να είναι η συνέπεια της μετάφρασης, της λανθασμένης ερμηνείας και του συνειρμού που συνέβη από τότε που η εικόνα κυκλοφόρησε για πρώτη φορά εκτός Ιαπωνίας.

Διαβασε ακομα

Πορτρέτο που βρέθηκε ξεχασμένο σε σοφίτα μπορεί να είναι και Ρέμπραντ

Για τη γαλλική αβανγκάρντ των τελών του 19ου αιώνα, το έργο του Χοκουσάι έγινε εμβληματικό της ιαπωνικής επιρροής -που παρατηρήθηκε στο έργο του Μονέ και του Βαν Γκογκ- που σάρωσε τις κουρασμένες αξίες της ακαδημίας, αν και πολλοί είδαν επίσης αυτές τις νέες καλλιτεχνικές μορφές ως απειλητικές για την παραδοσιακή γαλλική κουλτούρα. Αυτή η αναστάτωση χαρακτηρίστηκε ευρέως ως «nouvelle vague», ένα νέο κύμα.

Η ταύτιση του κύματος του Hokusai με ένα παλιρροϊκό κύμα μπορεί να βοηθήθηκε από το γεγονός ότι η μόδα για όλα τα ιαπωνικά πράγματα στην Ευρώπη και την Αμερική στα τέλη του 19ου αιώνα συνέπεσε με ένα τσουνάμι του 1896 που προκάλεσε μαζικές καταστροφές στη βόρεια Ιαπωνία.

Το γεγονός αυτό, που αναφέρθηκε σε όλο τον κόσμο, έφερε στο μυαλό των Ευρωπαίων και των Αμερικανών τους κινδύνους μιας φυσικής καταστροφής που μέχρι τότε ήταν γνωστή μόνο εξ αποστάσεως.

Ενώ οι φωτογραφίες μαρτυρούσαν τις ζημιές και τις απώλειες ζωών που προκάλεσε το τσουνάμι στην ξηρά, δεν μπορούσαν να αποτυπώσουν το ίδιο το κύμα, αφήνοντας την εμφάνισή του στη φαντασία του θεατή. Το «Μεγάλο κύμα» συμπλήρωσε αυτό το κομμάτι που έλειπε.

Στη συνέχεια, υπάρχουν οι τρόποι με τους οποίους η εικόνα έχει χρησιμοποιηθεί ως αναπαράσταση για ένα ευρύ φάσμα καταστροφών.

Το 1948, η συγγραφέας Pearl Buck έγραψε μια συγκινητική, αλληγορική παιδική ιστορία που διαδραματίζεται στην Ιαπωνία με τίτλο The Big Wave (Το μεγάλο κύμα), η οποία ήταν εικονογραφημένη με το χαρακτικό του Χοκουσάι.

Σκοπός της ήταν να βοηθήσει τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τα επακόλουθα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την έναρξη της Ατομικής Εποχής.

Διαβασε ακομα

Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ ζωγράφισε στην «Έναστρη Νύχτα» μια επιστημονική θεωρία

Η αισθητικοποιητική απόσταση του κύματος του Χοκουσάι που κορυφώνεται συνεχίζει να αποτελεί μια εναλλακτική προσέγγιση στην τρομακτική πραγματικότητα των παγκόσμιων επιπτώσεων των ηφαιστειακών εκρήξεων, των σεισμών και των τσουνάμι στην περιοχή του Ειρηνικού, καθώς και άλλων ανθρωπογενών καταστροφών.

Ο καλλιτέχνης David Salle το ενσωμάτωσε σε έναν εικαστικό κύκλο που σχολιάζει τον τυφώνα Κατρίνα, ενώ ένα μνημείο στην παραλία Stoney Point Beach του Λονγκ Άιλαντ για τα θύματα της πτήσης 800 της Pan Am -η οποία συνετρίβη πάνω από το Λονγκ Άιλαντ το 1996- περιλαμβάνει μια εικόνα του κύματος του Χοκουσάι που μεταμορφώνεται σε πουλιά που πετούν προς τον ουρανό.

Εύκολα προσαρμόσιμο, το «Μεγάλο Κύμα» έχει αποκτήσει πολλά αντιφατικά νοήματα που ποτέ δεν είχε φανταστεί ή επιδιώξει ο δημιουργός του.

Αλλά αντί να το βλέπουμε αυτό ως μια περίπτωση «κακής μετάφρασης», ας το δούμε σαν μια δυνατότητα πλουραλισμού. Κι αυτό είναι που κάνει το «Μεγάλο Κύμα» σπουδαίο.

Με πληροφορίες από Getty