Ο τελευταίος πίνακας του Καραβάτζιο «Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας» είναι ένα προσεγμένο απόσταγμα όλων όσων έκαναν τον Ιταλό καλλιτέχνη μια τόσο μοναδική και διαρκώς συναρπαστική προσωπικότητα – ίσως τον καλλιτέχνη με τη μεγαλύτερη επιρροή που έζησε ποτέ.

Υπάρχει αυτή η χαρακτηριστική στενή περικοπή και ο δραματικός φωτισμός, που τόσο συχνά αναφέρεται ως «κινηματογραφικός». Υπάρχει επίσης ο ίδιος ο καλλιτέχνης, ο οποίος εμφανίζεται ως τρομαγμένος θεατής της δολοφονίας της Αγίας Ούρσουλας.

Ο Καραβάτζιο αναπαριστούσε συχνά τον εαυτό του στους πίνακές του. Η βάναυση ζωή και ο θάνατός του έχουν γοητεύσει το κοινό όσο και το έργο του, γεγονός που επιβεβαιώθηκε από την εμφάνιση του καλλιτέχνη ως πηγή έμπνευσης για τον μοχθηρό αντιήρωα Τομ Ρίπλεϊ στην πρόσφατη σειρά του Netflix.

Αυτό το guest spot έχει ίσως παίξει ρόλο στην αθρόα προσέλευση του κόσμου στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, όπου εκτίθεται ο πίνακας στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την ίδρυσή του μουσείου. Στη συνέχεια, ένας πρόσφατα επικυρωμένος πίνακας του καλλιτέχνη θα εκτεθεί στο μουσείο Πράδο της Μαδρίτης.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη National Gallery (@nationalgallery)

Μία βίαιη ζωή

Το δράμα των τελευταίων χρόνων του Καραβάτζιο φαίνεται να διαδραματίζεται τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο του έργου του. Είναι ενδεικτικό ότι υπάρχει μια τραχύτητα στο χειρισμό του χρώματος, αποτέλεσμα της φρικτής επίθεσης που είχε δεχθεί, κατά την οποία το πρόσωπό του είχε τραυματιστεί και η όρασή του είχε ίσως επηρεαστεί.

Η ταυτότητα των δραστών παραμένει άγνωστη, αλλά πιθανότατα σχετίζονταν με έναν ιππότη στον οποίο είχε επιτεθεί ο Καραβάτζιο ενώ βρισκόταν στη Μάλτα. Είχε αναζητήσει καταφύγιο στο νησί, ελπίζοντας να ενταχθεί στο σεβάσμιο τάγμα των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία για τη δολοφονία του Ranuccio Tomassoni, έγκλημα για το οποίο βρισκόταν τότε σε φυγή. Η επίθεση στη Μάλτα τον οδήγησε να διαφύγει και πάλι, αυτή τη φορά στη Νάπολη. Φαίνεται όμως ότι εξακολουθούσε να ελπίζει σε μια παπική αμνηστία και -σε μια αισιόδοξη στιγμή- είχε χαλαρώσει την επιφυλακή του το βράδυ της επίθεσης.

Ο Καραβάτζιο κάνει το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας «πολύ οικείο, πολύ βίαιο, πολύ προσωπικό με τρόπο που οι περισσότεροι καλλιτέχνες δεν έκαναν εκείνη την εποχή», λέει στο BBC η επιμελήτρια Francesca Whitlum-Cooper.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη National Gallery (@nationalgallery)

Αντί να εστιάσει στο αγαπημένο μοτίβο των 11.000 παρθένων οπαδών της Ούρσουλας που σφαγιάστηκαν από τους Ούννους, ο Καραβάτζιο εστιάζει στη στιγμή που η ίδια η Ούρσουλα πυροβολήθηκε από τον βασιλιά των Ούννων επειδή αρνήθηκε να τον παντρευτεί. Η Ούρσουλα κοιτάζει το βέλος που προεξέχει από το σώμα της, ενώ τα χέρια της πλαισιώνουν με συγκίνηση το μαρτύριο της.

«Ο Βασιλιάς των Ούννων καταφέρνει να δείχνει ταυτόχρονα οργισμένος και μετανιωμένος. Οι παρευρισκόμενοι φαίνονται τρομοκρατημένοι, αλλά πρέπει να ακολουθούν πιστά το Βασιλιά. Η Ούρσουλα μοιάζει ειρηνική, σοκαρισμένη και έκπληκτη. Όλοι έχουν αυτή την πολλαπλότητα των συναισθημάτων» λέει η Whitlum-Cooper.

Η αυτοπροσωπογραφία

Ωστόσο, όταν πρόκειται για την αυτοπροσωπογραφία του Καραβάτζιο, τα συναισθήματα είναι πιο δύσκολο να εντοπιστούν. Η Whitlum-Cooper γοητεύεται από το γεγονός ότι η προσοχή του δεν φαίνεται να είναι στραμμένη προς τη δράση που εκτυλίσσεται μπροστά του. «Είναι σαν να κοιτάζει πέρα από τον πίνακα, επειδή ξέρει ότι μόλις λάβει χάρη, θα είναι σαν να κοιτάζει ήδη προς τη Ρώμη».

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη National Gallery (@nationalgallery)

«Είναι βαριά τραυματισμένος το φθινόπωρο του 1609, εξαιρετικά παραμορφωμένος στο πρόσωπο, αλλά βαριά εδώ δεν είναι. Δεν μας δείχνει αυτό το σημάδι της ατίμωσης» λέει. «Υπάρχουν πολλά ερωτήματα σχετικά με το τι κάνει με αυτή την αυτοπροσωπογραφία. Προσπαθεί να ζωγραφίσει τον εαυτό του πίσω από την εικόνα, κυριολεκτικά και μεταφορικά; Είναι ένοχος; Δεν έχει ρίξει το βέλος, αλλά δεν έχει κάνει τίποτα για να το σταματήσει».

Ένας πολύπλοκος χαρακτήρας

Ο Καραβάτζιο ήταν πάντα ένας πολύπλοκος χαρακτήρας, πρώιμα προικισμένος, αλλά με ροπή προς την αυτοκαταστροφή. Μεγάλωσε στο Μιλάνο σε μια εποχή που το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη.

«Αυτή είναι μια στιγμή κατά την οποία η Καθολική Εκκλησία λέει ότι η ζωγραφική υπάρχει για να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται πράγματα. Πρέπει να είναι ισχυρή και να προκαλεί μια συναισθηματική αντίδραση στους ευσεβείς» εξηγεί η Whitlum-Cooper.

Art + Design Αριστούργημα αλλάζει τον τρόπο που βλέπεις το γυναικείο γυμνό στην τέχνη

Για τον Καραβάτζιο αυτό σήμαινε να ακολουθήσει έναν πολύ γήινο, άμεσο ρεαλισμό που ήταν πρωτοποριακός.

«Για αιώνες, ο ρόλος του καλλιτέχνη ήταν να «κλασικοποιεί» και να κάνει τον κόσμο γύρω του πιο όμορφο, ειδικά όταν αφηγείται βιβλικές ιστορίες. Τότε ξαφνικά έχεις κάποιον που παίρνει μια διάσημη πόρνη να απεικονίζει την Παναγία και τους ανθρώπους από τους δρόμους για να είναι άγιοι».

Για τον κόσμο που απλώς δεν είχε συνηθίσει να βλέπει ανθρώπους σαν τον εαυτό του στον καμβά το αποτέλεσμα ήταν «εξαιρετικά ισχυρό», λέει η Whitlum-Cooper. «Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ανθρώπους όλων των στρωμάτων να εκπροσωπούνται, αλλά αυτό δεν συνέβαινε πριν».

«Από τη στιγμή που το έργο του πρωτοεμφανίστηκε στο κοινό, η φήμη και η επιρροή του άρχισαν να εξαπλώνονται. Έχουμε βιογραφίες του 17ου αιώνα για τον Καραβάτζιο που μιλούν για όλους τους νέους καλλιτέχνες που συνέρρεαν για να δουν αυτούς τους πίνακες», λέει η Whitlum-Cooper.

Η επιρροή του στον κινηματογράφο

«Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια πότε ο Καραβάτζιο έγινε τόσο διάσημος, αλλά δεν νομίζω ότι είναι σύμπτωση το γεγονός ότι αναδεικνύεται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όταν ο κινηματογράφος και η φωτογραφία γίνονται τόσο πολύ πιο διαδεδομένες» λέει η Whitlum-Cooper.

Ο αντίκτυπος του Καραβάτζιο στον κινηματογράφο είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτος στο έργο του Πιερ Πάολο Παζολίνι και του Μάρτιν Σκορτσέζε, οι οποίοι εμπνεύστηκαν τόσο από τους δραματικούς φωτισμούς του, όσο και από τη χρήση πραγματικών -μη ιδεατών- ανθρώπων στους πίνακές του.

«Ο Παζολίνι και ολόκληρος ο ιταλικός κινηματογράφος έρχεται μέσα από τον Καραβάτζιο. Υπάρχει μια αναβίωση στην Ιταλία μιας αριστερής δημιουργικότητας και πνευματικότητας. Στον «Τελευταίο πειρασμό του Χριστού», ο Σκορτσέζε είπε ότι «η ιδέα ήταν να κάνουμε τον Ιησού όπως ο Καραβάτζιο», αλλά η επιρροή του καλλιτέχνη πάνω του ξεκινά από τη δεκαετία του 1970.

«Όταν ο Σκορτσέζε γύριζε το Mean Streets, δήλωσε ότι αυτός και ο Πολ Σρέιντερ πήγαιναν σχεδόν κάθε μέρα στο Met για να δουν τους πίνακες του Καραβάτζιο» λέει ο Graham-Dixon. «Σκεφτόντουσαν το κάδρο. Στο Mean Streets η κάμερα είναι πάντα σε κίνηση, αλλά ο Σκορτσέζε μου είπε ότι αισθάνεται πως η κάμερα του Καραβάτζιο ήταν πάντα σε κίνηση – απλώς στον καμβά η κίνηση ήταν παγιδευμένη σε μία συγκεκριμένη στιγμή».

Η αφηγηματική προσέγγιση του Καραβάτζιο -η τάση του να απεικονίζει τη μέση ενός γεγονότος και όχι την αρχή ή το τέλος- επηρέασε επίσης τον Σκορτσέζε. Η Σταύρωση του Αγίου Πέτρου, στην οποία ο σταυρός στον οποίο είναι καρφωμένος ο Πέτρος σύρεται από τη θέση του, αποτέλεσε έμπνευση για τη σκηνή στο Goodfellas, όπου ο Τζίμι και ο Τόμι δυσκολεύονται τόσο πολύ να σκοτώσουν τον Μπίλι Μπατς. «Όλα αυτά προήλθαν από τον Πέτρο – το πόσο δύσκολο είναι να σκοτώσεις κάποιον», εξηγεί ο Graham-Dixon.

Η βία και ο Καραβάτζιο έμοιαζαν πάντα να συμβαδίζουν. Αυτός ο συσχετισμός προβληματίζει την Whitlum-Cooper, η οποία θεωρεί ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε πόσο προβληματική ήταν η βία του «ακόμη και για τα δεδομένα της βίαιης εποχής. Είναι το “κακό αγόρι του μπαρόκ” αλλά δεν μιλάμε με αυτόν τον τρόπο όταν αναφερόμαστε σε βίαιες γυναίκες ή βίαιους μαύρους άνδρες. Είναι πραγματικά ενδιαφέρον τι επιτρέπει το να είσαι λευκός ή ευφυής».

Αξίζει όμως να θυμηθούμε ότι ο Καραβάτζιο, σε αντίθεση με τον Ρίπλεϊ, πλήρωσε υψηλό τίμημα για τα εγκλήματά του. Υποφέροντας από τα τραύματά του, φαίνεται ότι πέθανε λίγο μετά την ολοκλήρωση του τελευταίου του πίνακα, ενώ προσπαθούσε να επιστρέψει στη Ρώμη.

Όπως καταλήγει η Whitlum-Cooper, «υπάρχουν πολύ λίγες φιγούρες στην ιστορία της τέχνης που μπορείς να πεις: “αυτός ο καλλιτέχνης άλλαξε την πορεία της ζωγραφικής”. Νομίζω ότι είναι ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες».

Με πληροφορίες από BBC