Οι γονείς και τα παιδιά τους, ή άνθρωποι που γνωρίζονται καλά μεταξύ τους, συχνά μοιράζονται κάποια έκφραση που είναι μοναδική γι’ αυτούς – μια φράση ή μια χειρονομία που ξεκίνησε τυχαία, αλλά σταδιακά απέκτησε ένα νόημα που μόνο αυτοί γνωρίζουν.

Το ίδιο ισχύει και για την Μπέριλ, μια χιμπατζή που ζει στο Εθνικό Πάρκο Κιμπάλε, στην Ουγκάντα, και τη νεαρή κόρη της, τη Λίντσεϊ. Όταν η Λίντσεϊ θέλει να ανέβει στην πλάτη της μητέρας της και να μετακινηθεί, βάζει το ένα χέρι πάνω στο μάτι της Μπέριλ – μια χειρονομία που δεν είναι γνωστό ότι κάνει κανένας άλλος χιμπατζής. Είναι το δικό τους προσωπικό σινιάλο.

«Υπάρχουν τόσες πολλές λέξεις ή χειρονομίες ή πράγματα που είναι σχεδόν σαν inside jokes, που έχουν νόημα αποκλειστικά με ένα μόνο άλλο άτομο», δήλωσε ο Μπας βαν Μπέκχολτ, πρωτευοντολόγος στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης στην Ελβετία. «Αυτό συμβαίνει πολύ συχνά σε εμάς τους ανθρώπους. Και τώρα βλέπουμε ότι συμβαίνει και στη φύση, στους χιμπατζήδες».

Ο δρ βαν Μπέκχολτ παρατήρησε για πρώτη φορά τη χειρονομία το 2022 κατά τη διάρκεια της δεύτερης περιόδου εργασίας του στο πεδίο σε μια κοινότητα χιμπατζήδων στο Κιμπάλε που ονομάζεται Νγκόγκο. Οι επιστήμονες εργάζονται μαζί τους από τις αρχές της δεκαετίας του 1990- οι χιμπατζήδες έχουν πλέον συνηθίσει τόσο πολύ, που οι ερευνητές τους συνοδεύουν για ώρες κάθε φορά, συχνά παρατηρώντας τους από απόσταση λίγων μέτρων, καταγράφοντας τη ζωή τους με προσωπικές λεπτομέρειες.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Δρ βαν Μπέκχολτ παρουσιάζει η επικοινωνία των χιμπατζήδων, ιδίως οι χειρονομίες. Οι χιμπατζήδες διαθέτουν ένα πλούσιο ρεπερτόριο χειρονομιών, τις οποίες χρησιμοποιούν με τρόπους που μπορεί τεχνικά να μην μπορούν να χαρακτηριστούν ως γλώσσα, αλλά σίγουρα μοιάζουν με γλώσσα. Περισσότερες από 80 χειρονομίες έχουν μεταφραστεί, μεταξύ των οποίων ένα αίτημα για φαγητό με την παλάμη προς τα πάνω και το χέρι τεντωμένο, ένα δυνατό, μακρύ ξύσιμο που προσκαλεί σε περιποίηση και ένα δίποδο ποδοπάτημα που σημαίνει «Σταμάτα!».

Όταν ο δρ βαν Μπέκχολτ είδε τη Λίντσεϊ να βάζει το χέρι της πάνω στο μάτι της Μπέριλ, «ήταν ολοφάνερο ότι το έκανε για να πάει βόλτα», είπε. «Αυτό μου κίνησε το ενδιαφέρον». Καμία τέτοια χειρονομία δεν είχε καταγραφεί προηγουμένως.

Διαβασε ακομα

Η Jane Goodall έγινε φίλη με τους χιμπατζήδες για να «ξεκλειδώσει» τα μυστικά των ανθρώπων

Ο δρ βαν Μπέκχολτ και οι συνάδελφοί του εξέτασαν τις καταγραφές που είχαν γίνει πριν φτάσει στο Κιμπάλε. Οι ηχογραφήσεις έδειξαν ότι η Λίντσεϊ άρχισε να κάνει το σήμα «χέρι στα μάτια» όταν ήταν περίπου 3,5 ετών. Στην αρχή, η χειρονομία δεν χρησίμευε ως αίτημα να ανέβει στην πλάτη της μητέρας της και να πάει βόλτα- αυτό άρχισε να συμβαίνει σε ηλικία περίπου 4½ ετών.

Αρκετοί άλλοι νεαροί χιμπατζήδες της κοινότητάς τους είχαν εντοπιστεί να κάνουν την κίνηση, αλλά κανένας δεν το έκανε με την ίδια συχνότητα ή με την ίδια πρόθεση.

Οι ερευνητές δεν γνωρίζουν πώς προέκυψε η ασυνήθιστη επικοινωνία της Λίντσεϊ και της Μπέριλ, αλλά έχουν μια θεωρία. Όπως κάθε επιδέξιο νήπιο, η Λίντσεϊ θα μετακινούσε τα χέρια της ενώ ανέβαινε στην πλάτη της μητέρας της – αλλά από την Μπέριλ λείπει ένα μάτι. (Οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν την προϊστορία- το μάτι έλειπε ήδη όταν η Μπέριλ εντάχθηκε στην κοινότητα Νγκόγκο το 2012). Όταν η Λίντσεϊ κάλυψε αναπόφευκτα το μοναδικό μάτι της μητέρας της, ήταν βέβαιο ότι θα προκαλούσε μια αντίδραση.

Ίσως αυτό να οδήγησε την Μπέριλ να επαναλάβει την ενέργεια. Καθώς η αλληλεπίδραση συνέβαινε ξανά και ξανά, σταδιακά αποκτούσε νόημα. Αυτό που ξεκίνησε ως ένας τρόπος για να πειράξει τη μαμά κατά τη διάρκεια της βόλτας έγινε σύμβολο για τη βόλτα.

Σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Animal Cognition, ο Δρ βαν Μπέκχολτ και οι συνεργάτες του πλαισίωσαν την ιστορία των χιμπατζήδων σε μια συνεχιζόμενη συζήτηση σχετικά με τη φύση των χειρονομιών των χιμπατζήδων και, ίσως, τις ρίζες της ανθρώπινης γλώσσας.

Διαβασε ακομα

Οι χιμπατζήδες συμπεριφέρονται αλλιώς όταν έχουν κοινό

Ορισμένοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι οι χειρονομίες άλλων μεγάλων πιθήκων – της οικογένειας των πρωτευόντων που περιλαμβάνει τους χιμπατζήδες, τους μπονόμπο, τους ουρακοτάγκους, τους γορίλες και τους ανθρώπους – αποτελούν σταθερό μέρος της βιολογικής κληρονομιάς του είδους. Αν ήταν έτσι, οι χειρονομίες θα ήταν ένας σχετικά περιορισμένος, άκαμπτος τρόπος επικοινωνίας – που δεν θα έμοιαζε καθόλου με τη γλώσσα ή τις ανθρώπινες χειρονομίες. Και αφού όλοι οι χιμπατζήδες θα αντλούσαν από την ίδια κληρονομιά, δεν θα υπήρχαν περιπτώσεις αυτού που οι πρωτευοντολόγοι αποκαλούν «ιδιοσυγκρασιακές» χειρονομίες, που χρησιμοποιούνται μόνο από ένα ή δύο άτομα.

Άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η κοινωνική μάθηση είναι υψίστης σημασίας. Αυτό θα μπορούσε να συνεπάγεται την παρακολούθηση και τη μίμηση των χειρονομιών άλλων χιμπατζήδων. Θα μπορούσε επίσης να περιλαμβάνει, μέσω της ανεπίσημης διαπραγμάτευσης που γίνεται όταν δύο άτομα αλληλεπιδρούν, την ανάδυση μιας κοινής αντίληψης γύρω από μια κίνηση που αρχικά δεν ήταν επικοινωνιακή.

Αυτό θα ήταν πράγματι ένα πιο ευέλικτο, γλωσσικό σύστημα – και μέσα σε αυτό αναμένεται να προκύψουν μοναδικές, ιδιοσυγκρασιακές χειρονομίες. Η χειρονομία χέρι-μάτι της Λίντσεϊ και της Μπέριλ φαίνεται να ταιριάζει σε αυτό το σχέδιο. «Βλέπουμε ότι δεν είναι όλα σκληρά συνδεδεμένα», δήλωσε η Σιμόν Πίκα, συν-συγγραφέας της νέας μελέτης και ηθολόγος στο Πανεπιστήμιο του Όσναμπρικ στη Γερμανία. «Δημιουργούν νέα σήματα».

«Υπάρχει μόνο 1 τοις εκατό διαφορά στο DNA μεταξύ ανθρώπων και χιμπατζήδων, σωστά;» Πρόσθεσε η δρ Πίκα. «Γιατί λοιπόν πάντα φτιάχνουμε αυτά τα μεγάλα κενά αντί να λέμε: Ποια είναι τα πράγματα που μοιραζόμαστε;. Και μοιραζόμαστε τις χειρονομίες».

Η Κατ Χόμπαϊτερ, πρωτευοντολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σεντ Άντριους στη Σκωτία, η οποία δεν συμμετείχε στην έρευνα, προειδοποίησε ότι η χειρονομία χέρι-μάτι μπορεί τεχνικά να μην μπορεί να χαρακτηριστεί ως ιδιοσυγκρασιακή. Ίσως είναι απλώς ασυνήθιστη. Αλλά ήταν σαφώς «διαμορφωμένη σε μια συγκεκριμένη έκφραση μεταξύ της μητέρας και της κόρης», δήλωσε η Δρ Χόμπαϊτερ.

Διαβασε ακομα

Οι χιμπατζήδες που δεν ξεχνούν ποτέ

Για τη Δρ Χόμπαϊτερ, η αντίθεση φύσης και διαπαιδαγώγησης που χαρακτήρισε τη συζήτηση για τις χειρονομίες των χιμπατζήδων εξελίσσεται σε μια πιο διαφοροποιημένη εκτίμηση ότι και οι δύο επιρροές είναι σημαντικές. Η Δρ Πίκα συμφώνησε.

Φυσικά, η ιστορία της Μπέριλ και της Λίντσεϊ είναι μόνο ένα στοιχείο. Καθώς οι επιστήμονες συγκεντρώνουν περισσότερα παραδείγματα, ο προσωπικός κώδικας του ζευγαριού «χέρι με μάτι» παραμένει μια οδυνηρή υπενθύμιση του πόσο όμοιοι είναι οι χιμπατζήδες με τους πλησιέστερους ζωντανούς συγγενείς τους.

«Δεν μπορείς να μην παρατηρήσεις πόσο ανθρώπινη είναι αυτή η αλληλεπίδραση», δήλωσε ο Δρ βαν Μπέκχολτ, προσθέτοντας για τη Λίντσεϊ: «Μου είπαν ότι το χρησιμοποιεί ακόμη και σήμερα, παρόλο που σίγουρα έχει μεγαλώσει πολύ για να καβαλάει την πλάτη της μητέρας της».

Με πληροφορίες από New York Times