Τον Σεπτέμβριο του 2023, μπροστά σε μία αίθουσα γεμάτη συντηρητικούς χριστιανούς, ο κυβερνήτης της Φλόριντα Ron DeSantis, προκειμένου να κερδίσει έδαφος απέναντι στον Τραμπ στην κούρσα για το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών στις προεδρικές εκλογές, αναρωτήθηκε: «Πώς μπορείς να είσαι ηγέτης χωρίς να πιστεύεις στον Θεό;».

Το να είσαι άθεος εξακολουθεί να αποτελεί μείζον ζήτημα στις ΗΠΑ: Αν και το ποσοστό των Αμερικανών που δηλώνουν ότι δεν πιστεύουν σε μία ανώτερη δύναμη έχει αυξηθεί την τελευταία δεκαετία, ορισμένοι εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν αρνητικά τους άθεους.

Μελέτη του 2017, μάλιστα, διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι άθεοι είναι πιο πιθανό να είναι κατά συρροή δολοφόνοι. Εν τω μεταξύ, έρευνες δείχνουν ότι έχουν πολύ λιγότερες πιθανότητες να διαπράξουν εγκλήματα σε σχέση με τους βαθιά θρησκευόμενους.

Πέρα από την έλλειψη πίστης σε μία ανώτερη δύναμη ή δυνάμεις, οι άθεοι διαφέρουν σημαντικά ως προς τις απαντήσεις τους σε πνευματικά και υπαρξιακά ερωτήματα. Δεδομένων των παρανοήσεων, ωστόσο, που περιβάλλουν τη συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, πολλοί διστάζουν να πουν ότι είναι άθεοι – πράγμα που σημαίνει ότι είναι δύσκολο να εντοπιστούν οι συνδέσεις και οι διαφορές μεταξύ τους.

Τι είναι ο αθεϊσμός;

Άθεος είναι κάποιος «που δεν πιστεύει στην ύπαρξη ενός θεού ή οποιωνδήποτε θεών», σύμφωνα με το διαδικτυακό λεξικό του Merriam-Webster.

«Το να λες “ο αθεϊσμός είναι ένα σύστημα πεποιθήσεων” είναι σαν να λες “το να μην πηγαίνεις για σκι, είναι ένα χόμπι”», είχε γράψει ο κωμικός και δηλωμένος άθεος Ricky Gervais στο X.

Saying "Atheism is a belief system",
is like saying "not going skiing, is a hobby."

— Ricky Gervais (@rickygervais) March 2, 2012

Ορισμένοι άθεοι, όπως ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins και ο νευροεπιστήμονας Sam Harris, απορρίπτουν την οργανωμένη θρησκεία. Άλλοι είναι σκεπτικιστές ή απαθείς όταν πρόκειται για φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με το αν υπάρχει θεός.

Λόγω του κοινωνικού στίγματος που μπορεί να αντιμετωπίζουν οι άθεοι, ορισμένοι διατηρούν «περίπλοκα συναισθήματα σχετικά με τον όρο», λέει ο Nick Fish, πρόεδρος της οργάνωσης American Atheists.

Πολλοί άνθρωποι που ταιριάζουν στον ορισμό του άθεου δεν αυτοπροσδιορίζονται ως τέτοιοι, προτιμώντας λιγότερο επιβαρυμένους όρους, όπως αγνωστικιστής, ανθρωπιστής ή ελευθερόφρων.

Υπάρχουν φυσικά και οι πολιτισμικοί Καθολικοί, οι αποστασιοποιημένοι Εβραίοι, οι κοσμικοί Μουσουλμάνοι – άτομα δηλαδή που δεν πιστεύουν απαραίτητα σε μια θεότητα, αλλά ταυτίζονται με μία συγκεκριμένη πίστη λόγω της οικογενειακής τους ανατροφής, της εθνικότητας ή του πολιτισμού τους.

Πού πιστεύουν οι άθεοι;

Οι άθεοι έχουν επίσης διαφορετικές ερμηνείες για το τι σημαίνει να μην πιστεύεις. Ενώ σχεδόν όλοι οι αυτοπροσδιοριζόμενοι ως άθεοι δεν πιστεύουν στον Θεό – όπως περιγράφεται στην ιουδαιοχριστιανική Βίβλο – το 23% πιστεύει στον Θεό ή σε κάποια άλλη ανώτερη δύναμη ή πνευματική δύναμη στο σύμπαν, σύμφωνα με έκθεση του Pew Research Center που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 2024.

Η πίστη για τους άθεους πηγαίνει βαθύτερα από το ερώτημα αν υπάρχει μια ανώτερη δύναμη. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι το ένα πέμπτο των αυτοπροσδιοριζόμενων ως άθεων θεωρεί ότι έχει πνευματικές ανησυχίες, σύμφωνα με την προαναφερθείσα έρευνα.

Η έκθεση περιέχει και άλλες εκπληκτικές πληροφορίες:

• Οι περισσότεροι άθεοι λένε ότι ο φυσικός κόσμος είναι το μόνο που υπάρχει
• Σχεδόν το ένα τέταρτο πιστεύει ότι υπάρχει κάτι πνευματικό πέρα από το φυσικό μας περιβάλλον
• Περίπου το ένα τρίτο πιστεύει ότι τα ζώα, εκτός από τους ανθρώπους, μπορεί να έχουν πνεύματα ή πνευματικές ενέργειες
• Ένα ελαφρώς μικρότερο ποσοστό θεωρεί ότι πνευματικές ενέργειες μπορούν να αποδοθούν και σε μέρη της φύσης, όπως τα βουνά, τα δέντρα ή τα ποτάμια
• Μόλις ένας στους πέντε άθεους πιστεύει ότι τα νεκροταφεία ή οι χώροι μνήμης μπορούν να έχουν πνευματικές ενέργειες
• Λιγότεροι από ένας στους δέκα λένε το ίδιο για αντικείμενα, όπως οι κρύσταλλοι
• Σχεδόν το ένα τρίτο των άθεων πιστεύει ότι οι άνθρωποι έχουν ψυχές ή πνεύματα πέρα από το φυσικό τους σώμα

Αυτές οι απαντήσεις μπορεί να φαίνονται συγκεχυμένες ή αντιφατικές, αλλά ο αθεϊσμός και η πνευματικότητα δεν είναι απαραίτητα αντίθετες.

Παρόλο που ορισμένοι άνθρωποι συνδέουν την πνευματικότητα με τη σύνδεση με έναν θεό, για κάποιους μπορεί να σημαίνει ότι αισθάνονται συνδεδεμένοι με άλλους ανθρώπους ή με κάτι άλλο μεγαλύτερο από τον εαυτό τους.

Πόσοι άθεοι υπάρχουν;

Είναι δύσκολο να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός άθεων, δεδομένου ότι κάποιοι άνθρωποι διστάζουν να το ομολογήσουν.

Έρευνα της Pew του 2018 διαπίστωσε ότι το 10% των ενηλίκων στις ΗΠΑ δηλώνει ότι δεν πιστεύει σε καμία ανώτερη ή πνευματική δύναμη, αλλά μόνο το 4% αυτών αυτοχαρακτηρίζονται ως «άθεοι».

Μία ανάλυση των ψυχολόγων Will Gervais και Maxine B. Najle τοποθετεί τον πραγματικό αριθμό των άθεων κάπου στο 26%

Μια δημοσκόπηση της Gallup του 2022 τοποθετεί τον αριθμό των μη πιστών πολύ ψηλότερα, κάπου στο 17%.

Ορισμένοι μελετητές, ωστόσο, θεωρούν ότι αυτοί οι αριθμοί είναι χαμηλοί, με μία ανάλυση των ψυχολόγων Will Gervais και Maxine B. Najle να τοποθετεί τον πραγματικό αριθμό κάπου στο 26%.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο αθεϊσμός – τουλάχιστον στη Δύση – συχνά ορίζεται σε σχέση με τις μονοθεϊστικές παραδόσεις, δηλαδή τις αβρααμικές θρησκείες του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ.

Όπως σημειώνει η οργάνωση American Atheists στον ιστότοπό της, παλαιότερα λεξικά όριζαν τον αθεϊσμό ως «την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει Θεός» – χρησιμοποιούν δηλαδή ενικό, κάτι που κάνουν οι Χριστιανοί και ορισμένοι Εβραίοι.

Η διαμόρφωση του αθεϊσμού με αυτούς τους όρους δεν αποτυπώνει ένα εύρος άλλων πεποιθήσεων που θα μπορούσαν ενδεχομένως να έχουν οι άθεοι.

Για παράδειγμα, κλάδους αθεϊστικής σκέψης μπορεί να βρει κανείς σε μη θεϊστικές παραδόσεις, όπως ο Βουδισμός, ο Ινδουισμός και ο Τζαϊνισμός (εκ του ινδικού Τζάιν Ντάρμα, δηλαδή Νόμος του Τζάιν), καθώς και σε πολιτισμούς ανά τον κόσμο που ασκούν τον ανιμισμό – αρχέγονη ανθρώπινη θρησκεία από το λατινικό animus που σημαίνει ψυχή.

Άθεος ή αγνωστικιστής;

Πολλοί χαρακτηρισμοί χρησιμοποιούνται  για να περιγράψουν τους μη πιστούς. Παρόλο που ο αθεϊσμός και ο αγνωστικισμός είναι από τους πιο συνηθισμένους, υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ τους – αν και οι δύο κοσμοθεωρίες, τεχνικά, δεν αποκλείουν η μία την άλλη.

Ο αθεϊσμός απαντά στο αν ένα άτομο πιστεύει σε έναν θεό ή θεούς, ενώ ο αγνωστικισμός στο αν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε για την ύπαρξη ανώτερου όντος

Αντίθετα, οι όροι «αθεϊσμός» και «αγνωστικισμός» απαντούν σε διαφορετικά ερωτήματα, λέει ο Nick Fish από τους Αμερικανούς Άθεους.

Ο αθεϊσμός απαντά στο αν ένα άτομο πιστεύει σε έναν θεό ή θεούς, ενώ ο αγνωστικισμός στο αν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένα ανώτερο ον.

Και πάλι, οι ορισμοί των λεξικών αποδεικνύονται περιοριστικοί. Στην πραγματικότητα, πολλοί άνθρωποι θεωρούν τον αγνωστικισμό ως μία λιγότερο αυστηρή μορφή αθεϊσμού.

«Αν αφιερώσετε λίγο χρόνο για να ψάξετε, νομίζω ότι [πολλοί αγνωστικιστές] θα πουν τελικά: “Δεν πιστεύω σε έναν Θεό, αλλά δεν είμαι και σίγουρος, οπότε είμαι αγνωστικιστής”», υποστηρίζει ο Fish.

Οι λάθος αντιλήψεις για τους άθεους

Μία από τις πιο συνηθισμένες παρανοήσεις για τους άθεους είναι ότι στερούνται ηθικής που οι άλλοι συνήθως αποδίδουν στη θρησκεία.

Σε έρευνα της Pew το 2019, το 44% των κατοίκων των ΗΠΑ δήλωσε ότι η πίστη στον Θεό είναι απαραίτητη για να είναι κανείς ηθικός και να έχει σωστές αξίες – σε άλλες χώρες, το ποσοστό αυτό είναι πολύ υψηλότερο.

Στην πραγματικότητα, μελέτες δείχνουν ότι οι άθεοι δεν είναι πιο ανήθικοι από τους εκείνους που πιστεύουν.

Διαβασε ακομα

Όταν ο Χριστιανισμός έγινε τιμωρός του ομοφυλοφιλικού έρωτα

Οι άθεοι επίσης «κουβαλούν» το στερεότυπο των αγανακτισμένων ανθρώπων που αντιτίθενται σθεναρά στη θρησκεία και τους οπαδούς της.

Πολλοί μη πιστοί, ωστόσο, εργάζονται εθελοντικά σε θρησκευτικές οργανώσεις καθώς επιθυμούν να υπηρετήσουν τις κοινότητές τους.

Μια άλλη παρανόηση για τους άθεους είναι ότι είναι σίγουροι ή ακλόνητοι στις πεποιθήσεις τους, λέει ο Fish. Πολλοί άνθρωποι, όμως, του λένε ότι δεν είναι σίγουροι για τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα και επομένως δεν μπορούν να είναι άθεοι.

«Το ότι δεν πιστεύουμε σε έναν θεό δεν σημαίνει ότι έχουμε όλες τις απαντήσεις για όλα τα υπόλοιπα», υποστηρίζει, συμπληρώνοντας «Στην πραγματικότητα, για τους περισσότερους από εμάς, συμβαίνει το αντίθετο: Αναγνωρίζουμε ότι δεν έχουμε [αυτές τις απαντήσεις]».

Με πληροφορίες από CNN