Στις 2 Αυγούστου του 1939, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έγραψε μια επιστολή απευθυνόμενος στον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Franklin D Roosevelt. Το γράμμα αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του Manhattan Project, και μιας από τις πιο σημαντικές –και καταστροφικές– εφευρέσεις της ιστορίας.

Ο δραματικός απολογισμός της θανατηφόρας εκμετάλλευσης της ατομικής ενέργειας με τον οποίο καταπιάστηκε η υπερπαραγωγή του 2023 Oppenheimer δεν θα μπορούσε να ήταν τίποτα περισσότερο από ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας αν δεν είχε γραφτεί ποτέ μια επιστολή δύο σελίδων, με ημερομηνία 2 Αυγούστου 1939.

«Πρόσφατες εργασίες στην πυρηνική φυσική έδειξαν ότι το ουράνιο μπορεί να μετατραπεί σε μια νέα και σημαντική πηγή ενέργειας», αναφέρει μια δακτυλογραφημένη επιστολή προς τον πρόεδρο των ΗΠΑ Franklin D Roosevelt, υπογεγραμμένη με το χέρι από τον αξιότιμο φυσικό Άλμπερτ Αϊνστάιν. Αυτή η ενέργεια, συνεχίζει, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί «για την κατασκευή εξαιρετικά ισχυρών βομβών».

Εκφράζοντας καχυποψία για την απόφαση της Γερμανίας να σταματήσει τις πωλήσεις ουρανίου στην κατεχόμενη Τσεχοσλοβακία, η επιστολή ήταν η ώθηση για ένα άκρως απόρρητο ερευνητικό πρόγραμμα 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων, το “Manhattan Project”: ένας αγώνας για να νικήσει τη Γερμανία στην ανάπτυξη ατομικών όπλων. Το τριετές έργο, με επικεφαλής τον φυσικό Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, θα ωθήσει τις ΗΠΑ στην πυρηνική εποχή και θα οδηγήσει σε μια από τις πιο σημαντικότερες –και καταστροφικότερες– εφευρέσεις της ιστορίας: την ατομική βόμβα.

Στις 10 Σεπτεμβρίου του 2024, η προσεκτικά διατυπωμένη επιστολή του Αϊνστάιν θα δημοπρατηθεί στον οίκο Christie’s της Νέας Υόρκης, ενώ η τιμή της αναμένεται να φτάσει τα 4 εκατομμύρια δολάρια. Συντάχθηκαν δύο εκδοχές της επιστολής: μια συντομότερη έκδοση, που δημοπρατήθηκε από τον οίκο Christie’s, και μια πιο λεπτομερής, που παραδόθηκε στον Λευκό Οίκο με το χέρι και τώρα βρίσκεται στη μόνιμη συλλογή της βιβλιοθήκης Franklin D Roosevelt, στη Νέα Υόρκη.

«Με πολλούς τρόπους, αυτό το γράμμα σηματοδοτεί ένα βασικό σημείο καμπής στην ιστορία της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ανθρωπότητας», λέει στο BBC ο Peter Klarnet, ανώτερος ειδικός για την Americana, τα βιβλία και τα χειρόγραφα στον Christie’s. «Είναι πραγματικά η πρώτη φορά που η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών εμπλέκεται άμεσα οικονομικά σε μεγάλη επιστημονική έρευνα», προσθέτει. «Η επιστολή έδωσε τη δυνατότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες να επωφεληθούν πλήρως από τους τεχνολογικούς μετασχηματισμούς που συνέβαιναν».

Ο Δρ Bryn Willcock, διευθυντής προγράμματος για το Τμήμα Πολιτικής, Φιλοσοφίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Swansea και λέκτορας και ερευνητής Αμερικανικής και Πυρηνικής Ιστορίας, συμφωνεί. «Οι περισσότερες ιστορικές αναφορές για την προέλευση της βόμβας ξεκινούν με μια συζήτηση για την επιστολή», λέει στο BBC. «Το περιεχόμενο της επιστολής ήταν το κλειδί για την άμεση δράση από τον Πρόεδρο Ρούσβελτ», λέει, τονίζοντας ότι «το Ίδρυμα Ατομικής Κληρονομιάς φτάνει στο σημείο να περιγράψει την επιστολή ως «ζωτικής σημασίας» για να ωθήσει τον Ρούσβελτ να αναλάβει ατομική έρευνα».

Διαβασε ακομα

Μήπως να δοκιμάσεις το σεξ πριν από τον καφέ; Και δεν εννοούμε τον πρωινό

Η βραβευμένη ταινία Oppenheimer, η οποία βασίζεται στην ιστορία του Manhattan Project και αναφέρεται στην επιστολή σε μια σκηνή μεταξύ του Oppenheimer και του φυσικού Ernest Lawrence, αναμένεται να τροφοδοτήσει επιπλέον ενδιαφέρον για τη δημοπρασία. «Αυτή η [επιστολή] είναι κάτι που ήταν μέρος της λαϊκής κουλτούρας από το 1945 και μετά, επομένως έχει ήδη μια σταθερή θέση, αλλά νομίζω ότι η ταινία Oppenheimer την έφερε τώρα σε μια νέα γενιά», λέει ο Peter Klarnet, αντιπρόεδρος του Christie’s.

O Klarnet περιγράφει τον Αϊνστάιν ως «ένα μυθικό χαρακτήρα» στη λαϊκή κουλτούρα. Έχει σίγουρα αυτή την ιδιότητα στο Oppenheimer, που κρύβεται στο περιθώριο της ταινίας, σαν ένας ρόλος που περιμένουμε με ανυπομονησία, ενώ η ταυτότητά του αποκαλύφθηκε μόνο όταν έβγαλε το καπέλο και αποκάλυψε αυτήν την περίφημη αφάνα με τα λευκά μαλλιά.

Ο Αϊνστάιν αποστασιοποιήθηκε από όλο αυτό και πάντα επέμενε ότι ο ρόλος του στην απελευθέρωση της ατομικής ενέργειας ήταν «αρκετά έμμεσος».

Αν και η εξίσωση E = mc2 του Αϊνστάιν εξήγησε την ενέργεια που απελευθερώνεται σε μια πυρηνική αντίδραση, ανοίγοντας τον δρόμο για την απαίσια εφαρμογή της, ο ρόλος του στη δημιουργία μιας ατομικής βόμβας ίσως υπερεκτιμάται στην ταινία. Η οδυνηρή συζήτηση μεταξύ Oppenheimer και Einstein στην τελευταία σκηνή (Oppenheimer: «Όταν ήρθα σε σένα με αυτούς τους υπολογισμούς, σκεφτήκαμε ότι μπορεί να ξεκινήσουμε μια αλυσιδωτή αντίδραση που θα καταστρέψει ολόκληρο τον κόσμο…») είναι «ανοησία», λέει ο Klarnet.

Ο Αϊνστάιν, του οποίου οι αριστερές απόψεις και η γερμανική κληρονομιά τον περιέβαλαν με καχυποψία, «δεν είχε την άδεια ασφαλείας γι’ αυτό», προσθέτει. Στην πραγματικότητα, ο ομολογημένος ειρηνιστής αποστασιοποιήθηκε από το έργο και πάντα επέμενε ότι ο ρόλος του στην απελευθέρωση της ατομικής ενέργειας ήταν «αρκετά έμμεσος».

Αν κάποιος ήταν ο εμπνευστής, ήταν ο Λέο Σίλαρντ, πρώην μαθητής του Αϊνστάιν. Η επιστολή, με τη σημείωση του Szilard με μολύβι «Το πρωτότυπο δεν στάλθηκε!», θα παρέμενε στην κατοχή του Szilard μέχρι τον θάνατό του το 1964. Τόσο ο γερμανικής καταγωγής Einstein όσο και ο ουγγρικής καταγωγής Szilard ήταν Εβραίοι που είχαν καταφύγει στις ΗΠΑ μετά την άνοδο του ναζισμού και κατάλαβε, καλύτερα από τον καθένα, την απειλή που αποτελούσε η Γερμανία.

Η επιστολή ήταν ιδέα του Szilard, αλλά πίεσε τον Αϊνστάιν να τη συντάξει και να την υπογράψει. Ο Αϊνστάιν είχε σημαντική εξουσία και όταν κέρδισε το βραβείο Νόμπελ το 1921, έγινε «η προσωποποίηση της σύγχρονης επιστήμης», λέει ο Klarnet. «Έχει μια επιρροή που κανείς άλλος δεν έχει. Άλλοι άνθρωποι προφανώς προσπάθησαν να προειδοποιήσουν τον Ρούσβελτ για το τι συνέβαινε τους μήνες πριν από αυτό, αλλά ξαφνικά, μπαίνεις στην πόρτα με ένα γράμμα από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο ο οποίος λέει ότι πρέπει να το κάνεις αυτό – αυτό κάνει εντύπωση».

News Ένας μάγος εξαφάνισε τους Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;

Στις 16 Ιουλίου 1945, οι θεατές που είχαν ελεγχεί από την ασφάλεια κάλυπταν τα μάτια τους με γυαλιά καθώς το πρωτότυπο της βόμβας, γνωστό ως το “the gadget”, πυροδοτήθηκε με επιτυχία σε μια έρημο του Νέου Μεξικού. Το αποτέλεσμα αντιμετωπίστηκε τόσο θριαμβευτικά, όσο και με τρόμο. Την ημέρα αυτή, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Σ Τρούμαν έγραψε στο ημερολόγιό του: «Ανακαλύψαμε την πιο τρομερή βόμβα στην ιστορία του κόσμου».

Η Γερμανία, αλλά όχι η Ιαπωνία, είχε παραδοθεί και θεωρήθηκε ότι η επίθεση στα ιαπωνικά λιμάνια της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι με μια τρομακτική και άνευ προηγουμένου δύναμη, θα επιτάχυνε το τέλος του πολέμου. Αν και ο Szilard πρότεινε μια ημέρα μετά τις δοκιμές βομβών, να κληθεί η Ιαπωνία να παραδοθεί πριν ληφθούν τέτοια δραστικά μέτρα, το αίτημά του δεν έφτασε έγκαιρα στις αρχές.

Στις 6 Αυγούστου, μια βόμβα με την κωδική ονομασία «Little Boy» έπεσε στη Χιροσίμα. Η “Fat Man” πυροδοτήθηκε στο Ναγκασάκι στις 9 Αυγούστου.

Υπολογίζεται ότι 200.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν, ενώ πολλοί περισσότεροι χάθηκαν χρόνια αργότερα λόγω των παρενεργειών της ραδιενέργειας. Μέχρι σήμερα, αυτές είναι οι μόνες περιπτώσεις πυρηνικών όπλων που έχουν χρησιμοποιηθεί άμεσα σε συγκρούσεις.

Το αν το Manhattan Project θα υπήρχε χωρίς την επιστολή του Αϊνστάιν είναι δύσκολο να ειπωθεί. Ο Willcock σημειώνει ότι η Βρετανία «προσπαθούσε ήδη σκληρά να ωθήσει την Αμερική να υποστηρίξει μεγαλύτερη έρευνα» και περιγράφει την έκθεση MAUD (1941) υπό την ηγεσία της Βρετανίας, μια μελέτη της σκοπιμότητας των πυρηνικών όπλων, ως «κρίσιμης σημασίας για την προώθηση της αμερικανικής ερευνητικής ανάπτυξης». Ωστόσο, η επιστολή του Αϊνστάιν μπορεί μόνο να επιτάχυνε τη διαδικασία. Χωρίς αυτήν, μπορεί να υπήρχε μια καθυστέρηση που, σύμφωνα με τον Willcock, «θα σήμαινε φυσικά ότι η βόμβα δεν θα ήταν έτοιμη για χρήση μέχρι το καλοκαίρι του 1945».

Ο Αϊνστάιν, από την πλευρά του, μετάνιωσε πικρά για τη βία και το χάος που πυροδότησε η επιστολή του το 1939. Το 1946, συνίδρυσε την Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης Ατομικών Επιστημόνων για να αναδείξει τους κινδύνους του πυρηνικού πολέμου και να προτείνει μια πορεία προς την παγκόσμια ειρήνη. Σε ένα άρθρο στο περιοδικό Newsweek το 1947, με τίτλο Einstein, The Man Who Started It All, δήλωσε: «Αν ήξερα ότι οι Γερμανοί δεν θα κατάφερναν να αναπτύξουν μια ατομική βόμβα, δεν θα είχα κάνει τίποτα για τη βόμβα». Σήμερα, παρά την τεχνολογική τεχνογνωσία, η Γερμανία εξακολουθεί να μην διαθέτει πυρηνικά όπλα…

Ο Αϊνστάιν θα αφιερώσει το υπόλοιπο της ζωής του στην εκστρατεία για τον πυρηνικό αφοπλισμό. Μιλώντας στον βραβευμένο με Νόμπελ χημικό Linus Pauling το 1954, περιέγραψε την επιστολή προς τον Ρούσβελτ ως «ένα μεγάλο λάθος στη ζωή μου».

Η ατομική βόμβα άλλαξε ριζικά το τοπίο του πολέμου και πυροδότησε μια κούρσα εξοπλισμών Ανατολής-Δύσης που συνεχίζει να διαμορφώνει τις διεθνείς σχέσεις. Με εννέα έθνη που έχουν τώρα στην κατοχή τους πυρηνικά όπλα, μεγάλο μέρος του κινδύνου που αισθανόμαστε μπορεί να χρονολογηθεί από αυτό το γράμμα.

«Είναι ένα πολύ επίκαιρο θέμα σήμερα. Είναι μια σκιά που κρέμεται πάνω από την ανθρωπότητα», λέει ο Klarnet. «Αυτή η επιστολή είναι μια υπενθύμιση του από πού προέρχεται ο σύγχρονος κόσμος μας και μια έντονη υπενθύμιση του πώς φτάσαμε εδώ».

Τον Ιούλιο του 1955, το όνομα που υπέγραψε τη θεμελιώδη επιστολή του 1939 προς τον Ρούσβελτ θα περιλαμβανόταν μετά θάνατον στον τίτλο του Μανιφέστου Ράσελ-Αϊνστάιν, ένα ψήφισμα κατά του πυρηνικού πολέμου που ξεκίνησε από τον φιλόσοφο Μπέρτραντ Ράσελ και επικυρώθηκε από τον Αϊνστάιν μόλις μια εβδομάδα πριν από τον θάνατό του. «Απευθύνουμε έκκληση, ως ανθρώπινα όντα, σε ανθρώπινα όντα», αναφέρεται σε κομμάτι του κειμένου. «Θυμηθείτε την ανθρωπιά σας και ξεχάστε τα υπόλοιπα. Αν το κάνετε, ανοίγει ο δρόμος για έναν νέο παράδεισο· αν δεν μπορείτε, υπάρχει μπροστά σας ο κίνδυνος του καθολικού θανάτου».

Με πληροφορίες από BBC