Η Μικρή Αφρική (Pequena África) είναι μια περιοχή στην περιοχή του λιμανιού του Ρίο ντε Τζανέιρο που ιστορικά φιλοξενεί μια μεγάλη αφροβραζιλιάνικη κοινότητα. Στην περιοχή αυτή έφτασαν περίπου δύο εκατομμύρια αιχμάλωτοι με πορτογαλικά πλοία μεταξύ του 16ου και του 19ου αιώνα.

Τα χρόνια της δουλείας και της αντίστασης που ακολούθησαν είναι θεμελιώδους σημασίας για την ιστορία της Βραζιλίας, όπου σήμερα σχεδόν ο μισός πληθυσμός έχει κάποιου είδους αφρικανική καταγωγή, ενώ η πολιτιστική της κληρονομιά -όπως η σάμπα, το καρναβάλι και η καποέιρα– έχουν τις ρίζες τους στη μαύρη κουλτούρα.

Η Μικρή Αφρική

Η περιοχή έγινε γνωστή ως Μικρή Αφρική μετά την απαγόρευση του δουλεμπορίου στη Βραζιλία το 1831 – αν και η πλήρης κατάργηση της δουλείας θα έρθει τουλάχιστον 50 χρόνια αργότερα. Μεταξύ 1850 και 1920 πολλοί σκλάβοι που απελευθερώθηκαν ταξίδευαν στη Μικρή Αφρική αναζητώντας εργασία. Η περιοχή υποδεχόταν με ανοιχτές αγκάλες τους Αφρικανούς από όλη τη χώρα: δημιουργήθηκαν σπίτια, χώροι για φαγητό, τόποι συνέρευσης αλλά και άσκησης της αφρικανικής θρησκείας.

Παρά την ανακαίνιση της περιοχής του λιμανιού μέσω του έργου Porto Maravilha και τη συγκρότηση ενός σχεδίου για τη διατήρηση της αφρικανικής κληρονομιάς, η ιστορία της περιοχής παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη.

Η γενέτειρα της σάμπα

Δημοφιλές σημείο είναι η περιοχή Pedra do Sal, η παλαιότερη κατοικημένη από Αφρικανούς γειτονιά στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Χαρακτηριστικό της πλατείας είναι η πέτρινη σκάλα που περιβάλλεται από τοίχους ζωγραφισμένους με αναφορές στην ιστορία των μαύρων της περιοχής.

Κάποτε αποτελούσε μια αγορά σκλάβων και αλατιού, σταδιακά όμως έγινε σημείο συνάντησης για τους απελευθερωμένους Αφρικανούς Βραζιλιάνους, ιδίως όταν η Βραζιλία απαγόρευσε το δουλεμπόριο το 1831 και τελικά κατάργησε τη δουλεία το 1888. Το σημείο πήρε το όνομά του από τη μεγάλη πέτρα (pedra στα πορτογαλικά) και το αλάτι (sal).

Ήταν στο Pedra do Sal όπου δημιουργήθηκαν τα πρώτα καρναβαλικά “ranchos” – οι απαρχές των διάσημων πλέον σχολών σάμπα του Ρίο, των συλλόγων που δημιουργούν τις καρναβαλικές παρελάσεις – και όπου εμφανίστηκαν οι πρώτοι κύκλοι σάμπα, δίνοντάς του το παρατσούκλι «η γενέτειρα της σάμπα». Μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα της βραζιλιάνικης μουσικής έχουν παίξει εδώ, όπως οι João da Baiana, Pixinguinha και Donga.

Ωστόσο, 100 χρόνια πριν θα ήταν αδύνατο για αυτές τις κοινότητες να φανταστούν ότι η σάμπα θα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής ταυτότητας της Βραζιλίας στο μέλλον. Μάλιστα η ελίτ του Ρίο ήταν καχύποπτη απέναντι στη σάμπα και γι’ αυτό την ποινικοποίησε. Εξαιτίας αυτού, οι συγκεντρώσεις της σάμπα γίνονταν μυστικά πίσω από κλειστές πόρτες.

Ένα από τα πιο διάσημα σπίτια για πάρτι σάμπα, ανήκε στην Hilária Batista de Almeida, γνωστή ως θεία Ciata, η οποία μνημονεύεται ως σημαίνουσα προσωπικότητα στην ανάπτυξη της σάμπα. Η κληρονομιά της ζει στο Casa da Tia Ciata, έναν πολιτιστικό χώρο που διατηρεί την ιστορία της, ακριβώς δίπλα στο Pedra do Sal.

Η σάμπα δεν ήταν η μόνη αφρικανική πολιτιστική εκδήλωση που εκδιώχθηκε: η καποέιρα, η πολεμική τέχνη που συνδυάζει κίνηση και χορό, θεωρήθηκε επίσης απειλή, με αποτέλεσμα οι δημόσιες αρχές να την απαγορεύσουν τον 19ο αιώνα.

Τον Δεκέμβριο του 2005 η κοινότητα αναγνωρίστηκε επίσημα ως quilombo.

Οι Quilombos

Μόλις 200 μέτρα από την Pedra do Sal, στους τοίχους των δρόμων, υπάρχουν ζωγραφισμένες φιγούρες που χορεύουν καποέιρα. Ανάμεσα σε αυτές υπάρχει το πορτρέτο ενός άνδρα που ονομαζόταν Zumbi dos Palmares, ο οποίος ήταν ο αρχηγός του Quilombo dos Palmares.

Οι Quilombos ήταν κοινότητες που αποτελούνταν από μαύρους σκλάβους, οι οποίοι αντιστάθηκαν στη δουλεία. Οι κοινότητες αυτές σχηματίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από όσους κατάφεραν να αποδράσουν. Το Quilombo dos Palmares, στα βορειοανατολικά της Βραζιλίας, ήταν από τις περιοχές που κατέφυγαν και βρήκαν καταφύγιο οι περισσότεροι σκλάβοι.

Σήμερα, το Zumbi συμβολίζει την αντίσταση των μαύρων και αποτελεί υπενθύμιση της ιστορίας των σκλάβων της Βραζιλίας.

Ένα μνημείο-μαζικός τάφος

Η γειτονιά Gamboa αποτελεί μια περιοχή-μαζικό τάφο, καθώς υπολογίζεται ότι πάνω από 30.000 σκλάβοι βρίσκονται θαμμένοι κάτω από την περιοχή. Δεν επρόκειτο για νεκροταφείο, γιατί αυτό υπονοεί ιερό έδαφος. Ανακαλύφθηκε το 1996 κατά τη διάρκεια των εργασιών ανακαίνισης ενός σπιτιού.

ΠΡΟΣΩΠΑ Μαχάτμα Γκάντι: Το παγκόσμιο σύμβολο ειρήνης με τη μεγάλη ψυχή

Ο λάκκος με τα οστά επιβεβαιώθηκε από τους αρχαιολόγους ότι ήταν μια πρόχειρη τάφρος του 18ου αιώνα που δημιούργησαν οι Πορτογάλοι για τους υπόδουλους Αφρικανούς που πέθαιναν από τον δίμηνο διάπλου του Ατλαντικού προς το Ρίο ντε Τζανέιρο.

Σήμερα, ο χώρος είναι το Μνημείο των Νέων Μαύρων, αφού οι ιδιοκτήτες του σπιτιού Merced και Petrúcio Guimarães τον μετέτρεψαν σε μουσείο και ερευνητικό κέντρο για τη διατήρηση της ιστορίας.

Το λιμάνια των σκλάβων

Πιο κάτω από την πλατεία Praça Mauá, υπάρχει η αποβάθρα Valongo, ένα λιμάνι του 19ου αιώνα, μεγάλο μέρος του οποίου είναι σήμερα πέτρινα ερείπια. Γύρω από το λιμάνι, τα πολυώροφα κτίρια των γραφείων αντικατοπτρίζουν τη σημερινή εμπορική σημασία της περιοχής. Εκεί, την εποχή της δουλείας κατέφθαναν δεμένοι, εξαντλημένοι και υποσιτισμένοι Αφρικανοί που είχαν απαχθεί από τις πατρίδες τους.

Μεταξύ του 1811 και του 1831, μόνο από αυτό το λιμάνι πέρασαν έως και 900.000 Αφρικανοί σκλάβοι. Τον Νοέμβριο του 2023, η κυβέρνηση του Ρίο ολοκλήρωσε την ανακαίνιση του αρχαιολογικού χώρου και πλέον περιλαμβάνει όρθιους εκθεσιακούς πίνακες που αφηγούνται την ιστορία του παλιού λιμανιού.

Πριν από το άνοιγμα του Valongo, οι Αφρικανοί εισέρχονταν στο Ρίο μέσω του λιμανιού στην πλατεία Praça XV. Μόλις 30 λεπτά με τα πόδια από την προβλήτα Valongo, η πλατεία σήμερα σφύζει από κόσμο που μπαινοβγαίνει στα πλοία που συνδέουν το Ρίο με την πόλη Niterói στην άλλη πλευρά του κόλπου Guanabara.

Τα σκλαβοπάζαρα

Περπατώντας 300 μέτρα μακριά από το Valongo στην καρδιά της Μικρής Αφρικής βρίσκεται η πλατεία Largo do Depósito, γνωστή σήμερα ως Praça dos Estivadores.

Ένας ανοιχτός χώρος, όπου λειτουργούσε το μεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο. Οι νεοαφιχθέντες Αφρικανοί μεταφέρονταν σε «παχυντήρια» για να τραφούν πριν δημοπρατηθούν σε γαιοκτήμονες που αναζητούσαν εργάτες για τις φυτείες καφέ και ζαχαροκάλαμου που κάλυπταν τους λόφους του Ρίο.

Στους δρόμους αυτούς δεν υπήρχαν μόνο καταστήματα που πουλούσαν αιχμαλώτους, αλλά και καταστήματα που έφτιαχναν τις αλυσίδες των σκλάβων.

Ειναι αλήθεια ότι η ιστορία της Μικρής Αφρικής παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Οι άνθρωποι της, ωστόσο, εργάζονται σκληρά για να διασφαλίσουν ότι όχι μόνο δεν θα ξεχαστεί, αλλά θα διατηρηθεί και θα διαδοθεί παντού στον κόσμο.

Με πληροφορίες από BBC, Rio on Watch