Εδώ και πολλά χρόνια κατακλύζουν τα social media και κύριος στόχος όσων τα δημιουργούν όπως επίσης και αυτών που τα διαδίδουν είναι να κάνουν τους χρήστες να ξεχαστούν, να γελάσουν και σε σπανιότερες περιπτώσεις, να προβληματιστούν.

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ψηφιακής Ασφάλειας και Συμπεριφοράς (IDSB) του Πανεπιστημίου του Bath στο Ηνωμένο Βασίλειο, πάντως, τα memes κάνουν αρκετά περισσότερα πράγματα. Ουσιαστικά, αποτελούν την κύρια «γλώσσα του διαδικτύου για την επικοινωνία αφηγήσεων σε απλές, διαμοιραζόμενες μορφές», όπως επίσης είναι και «πολιτιστικές αναπαραστάσεις που ενώνουν ομάδες».

Όσο κι αν δεν βλέπουμε την παγίδα, τα δημοφιλή αυτά εργαλεία επικοινωνίας δεν είναι ακίνδυνα. Σύμφωνα με μια μελέτη του βρετανικού ιδρύματος, που δημοσιεύθηκε στο Social Media and Society, για τις πιο εξτρεμιστικές κοινότητες και τους οπαδούς θεωριών συνωμοσίας, είναι απαραίτητα για την ανταλλαγή και τη διάδοση «του οράματός τους για τον κόσμο», την ενίσχυση των δεσμών και τη μετάδοση fake news: Είναι κάτι σαν λύκοι που κυκλοφορούν στο ίντερνετ με τη μορφή προβάτου, όπως χαρακτηριστικά γράφει η ισπανική El Pais.

Για την Limor Shifman, Καθηγήτρια Επικοινωνίας και Δημοσιογραφίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και συγγραφέα του βιβλίου Memes in Digital Culture (MIT Press), αυτές οι δημιουργίες είναι «μονάδες πολιτισμού που διαδίδονται από άτομο σε άτομο και αντανακλούν τις γενικές κοινωνικές νοοτροπίες με τρόπο προσιτό και συναισθηματικά απηχητικό».

Αυτό το χαρακτηριστικό των μηνυμάτων που αφομοιώνονται γρήγορα είναι ιδιαίτερα σημαντικό, σύμφωνα με την έρευνα του IDSB, σε κοινότητες όπου οι θεωρίες συνωμοσίας είναι διαδεδομένες, «όπου οι χρήστες αισθάνονται ότι αλληλεπιδρούν με άλλους που τους μοιάζουν, που έχουν αντίστοιχες ιδέες και τρόπο σκέψης».

«Αυτές οι κοινότητες αποδίδουν τα κοινωνικά γεγονότα σε κρυφές συνωμοσίες και στη χειραγωγική δύναμη μιας σκιώδους ελίτ. Αποκαλύπτοντας «τι πραγματικά συμβαίνει», τα μέλη τοποθετούν τους εαυτούς τους ως μια πεφωτισμένη μειοψηφία, σε πλήρη αντίθεση με την ανενημέρωτη πλειοψηφία που ενσαρκώνει ο γενικός πληθυσμός». Για να δώσουμε κι ένα παράδειγμα με αυτά που διαβάζουμε σε σελίδες ελληνικού ενδιαφέροντος, ας πούμε ότι βοηθούν χρήστες που δείχνουν με το δάχτυλο τους «υποτακτικούς του Σόρος και της νέας τάξης πραγμάτων» ή άτομα που αναρωτώνται κάτω από κάθε είδηση για έναν θάνατο αν ο εκλιπών είχε κάνει το εμβόλιο.

Σύμφωνα με τη Shifman, τα memes είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά να επικοινωνούν αφηγήματα σχετικά με θεωρίες συνωμοσίας. Όπως μάλιστα εξηγεί η Emily Godwin, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης του πανεπιστημίου του Bath «στις διαδικτυακές κοινότητες συνωμοσιολόγων, τα μέλη έλκονται από memes που επικυρώνουν τη συνωμοσιολογική κοσμοθεωρία τους και γίνονται σημαντικό μέρος της αφήγησής τους. Η απλή, διαμοιραζόμενη μορφή τους επιτρέπει την ταχεία διάδοση των επιβλαβών πεποιθήσεων».

Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς, η ικανότητά τους να μεταδίδουν δεν εξαρτάται από την πρωτοτυπία τους, αλλά από ακριβώς το αντίθετο. Και γι αυτό τα memes που πετυχαίνουν τον στόχο τους είναι τα πιο δημοφιλή, όπως για παράδειγμα αυτό με τη γυναίκα που φωνάζει σε μια γάτα ή ο άντρας που γυρίζει να κοιτάξει μια γυναίκα ενώ περπατά χέρι-χέρι με μια άλλη.

Ένας άλλος σκοπός αυτών των μηνυμάτων είναι η προσέλκυση νέων μελών, εξηγεί η Brit Davidson, αναπληρώτρια καθηγήτρια αναλυτικής στο IDSB και συν-συγγραφέας της μελέτης:

«Το χιούμορ στα memes είναι πιθανότατα ένας βασικός παράγοντας για την προσέλκυση νέων μελών σε αυτές τις ομάδες, συμπεριλαμβανομένων ανθρώπων που μπορεί να μην έχουν επίγνωση του πλήρους πλαισίου και του αντίκτυπου της παραπληροφόρησης».

Οι άνθρωποι που είναι πιο ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση που μεταμφιέζεται σε memes είναι οι ευκολόπιστοι, οι οποίοι είναι λιγότερο ικανοί να αναγνωρίσουν το ψεύδος, και οι δύσπιστοι, οι οποίοι είναι «πιο επιρρεπείς στη συνωμοσιολογική σκέψη», σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο PLOS Global Public Health από τον Michal Tanzer και μια ομάδα από το University College του Λονδίνου.

Σύμφωνα με την Tanzer, η βασική αρχή είναι μια έννοια που η ίδια αποκαλεί «επιστημική εμπιστοσύνη», η οποία είναι η προδιάθεση να θεωρούμε ότι αυτά που επικοινωνούν οι άλλοι έχουν νόημα και μπορούν να γενικευτούν σε άλλα πλαίσια. Αυτό το μοντέλο εμπιστοσύνης παρακάμπτει τις απαραίτητες διαδικασίες επαλήθευσης και ενημέρωσης.

Η Chloe Campbell, συν-συγγραφέας της μελέτης και από το ίδιο ίδρυμα, προειδοποιεί ότι αυτές οι συνθήκες επηρεάζουν όχι μόνο την ικανότητα των ανθρώπων για ψυχολογική ανθεκτικότητα, αλλά και την κοινωνική τους λειτουργία.

Αυτή η τυφλή εμπιστοσύνη σε ό,τι επικοινωνείται είναι επίσης εμφανής σε μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature Human Behavior από ομάδα του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, η οποία ανέλυσε περισσότερες από 35 εκατομμύρια αναρτήσεις σε διάστημα τριών ετών στο Facebook, αν και τα μοτίβα που διαπιστώθηκαν επαναλαμβάνονται και σε άλλα κοινωνικά δίκτυα. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι περίπου το 75% του περιεχομένου κοινοποιείται χωρίς ο επαναποστολέας να συμβουλευτεί καν τον περιλαμβανόμενο σύνδεσμο. Το ακραίο πολιτικό περιεχόμενο, τόσο το δεξιό όσο και το αριστερό, αναδιανέμεται με αυτόν τον τρόπο περισσότερο από ό,τι τα ουδέτερα θέματα.

«Ήταν μια εκπληκτική και τρομακτική διαπίστωση ότι πάνω από το 75% των περιπτώσεων, οι αναρτήσεις στο Facebook κοινοποιούνται χωρίς ο χρήστης να κάνει πρώτα κλικ», δήλωσε ο S. Shyam Sundar, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια. «Είχα υποθέσει ότι αν κάποιος κοινοποιούσε κάτι, το διάβαζε και το σκεφτόταν, υποστήριζε ή ακόμη και υπερασπιζόταν το περιεχόμενο. Θα περίμενε κανείς ότι ίσως κάποιοι άνθρωποι θα μοιράζονταν περιστασιακά περιεχόμενο χωρίς να το σκεφτούν καλά, αλλά γιατί οι περισσότερες επαναδιαμοιράσεις είναι έτσι;»

Ο ίδιος ο Sundar δίνει μια εξήγηση: «Ο λόγος που συμβαίνει αυτό μπορεί να είναι επειδή οι άνθρωποι απλώς βομβαρδίζονται με πληροφορίες και δεν σταματούν να τις σκέφτονται. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η παραπληροφόρηση έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να γίνει viral».