Εξήντα χρόνια πριν η διεθνής κοινότητα ανέλαβε μια ιστορική δέσμευση για ένα μέλλον χωρίς ρατσισμό, με την έγκριση της διεθνούς σύμβασης για την κατάργηση πάσης μορφής φυλετικών διακρίσεων.

Πρόκειται για μια συνθήκη-ορόσημο που κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ισότητα και την αξιοπρέπεια για όλους και όλες. Ωστόσο, ο ρατσισμός εξακολουθεί να υφίσταται σε πολλές μορφές, γεγονός που καθιστά τη σύμβαση τόσο ζωτικής σημασίας σήμερα όσο ήταν και το 1965.

Η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Ρατσισμού και των Φυλετικών Διακρίσεων, που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 21 Μαρτίου, έρχεται για άλλη μια χρονιά να μας υπενθυμίσει πως η δίκαιη πρόσβαση στα κοινωνικά δικαιώματα για τα ανάπηρα άτομα, αλλά και για τους ηλικιωμένους δεν είναι αυτονόητη. Και τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα όταν πρόκειται για άτομα μεταναστευτικού υποβάθρου.

Στην Ελλάδα διαβιούν νόμιμα περίπου 700.000 πολίτες τρίτων χωρών με άδειες διαμονής που προβλέπονται από τον Κώδικα Μετανάστευσης. Βρίσκονται αντιμέτωποι με πολλές και διαφορετικές προκλήσεις σε κάθε στάδιο της διαμονής τους στη χώρα, οι οποίες σχετίζονται με την πρόσβασή τους σε νόμιμο καθεστώς, σε βασικά δικαιώματα, στην ιθαγένεια καθώς και στην κοινωνική τους ένταξη.

Παρά το γεγονός ότι δεν είναι εγγενώς ευάλωτοι, η ευαλωτότητα προκύπτει ως αποτέλεσμα πολλαπλών και διαθεματικών μορφών διακρίσεων και συστημικών ανισοτήτων. Αυτές οι μορφές διακρίσεων εντείνονται από την έλλειψη πρόσβασης στην πληροφόρηση, τα γλωσσικά εμπόδια και την έλλειψη υποστηρικτικών υπηρεσιών. Ως αποτέλεσμα, τα άτομα αυτά συχνά βιώνουν διακρίσεις και αποκλεισμό από τα δικαιώματά τους.

Μια από τις σημαντικότερες πτυχές αυτού του ζητήματος είναι η ευαλωτότητα ορισμένων ομάδων, όπως οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με αναπηρία (ΑμεΑ). Στην Ελλάδα, οι συγκεκριμένες κατηγορίες αντιμετωπίζουν αυξημένους κινδύνους αποκλεισμού από την πρόσβαση στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα. Οι αιτίες των αποκλεισμών αυτών εντοπίζονται σε νομοθετικά και θεσμικά κενά, διοικητικές δυσλειτουργίες και την έλλειψη των κατάλληλων υποστηρικτικών δομών και μηχανισμών ένταξης.

Οι διακρίσεις σχετικά με την πρόσβαση στο δικαίωμα αναπηρίας, στη σύνταξη, αλλά και σε άλλες διαδικασίες, όπως κτήσης ελληνικής ιθαγένειας, ενώ προσκρούουν στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν είναι γνωστές, δεν έχουν μελετηθεί και δεν έχουν αναδειχθεί επαρκώς.

Διαβασε ακομα

Αναρχία στον ρατσισμό: «Όποιος θέλει ομοιομορφία  έχει θέματα με την ίδια τη ζωή»

Για το λόγο αυτό η ομάδα του Generation 2.0 for Rights, Equality & Diversity ερεύνησε σε βάθος, για να εντοπίσει τις δυσκολίες, τις στρεβλώσεις και τις αδικίες του συστήματος με στόχο να τις αναδείξει και να προτείνει λύσεις.

Συγκεντρώνοντας στοιχεία από τους ανθρώπους που εξυπηρετούν καθημερινά στο τμήμα της Νομικής Συμβουλευτικής του οργανισμού, κατάφεραν να εντοπίσουν τα νομοθετικά κενά και τις διοικητικές ελλείψεις που επηρεάζουν την πρόσβαση στην ιθαγένεια και τα κοινωνικά δικαιώματα για ηλικιωμένους μετανάστες και μετανάστες με αναπηρία. Κύρια ζητήματα που αντιμετωπίζουν καθημερινά οι άνθρωποι που ζητούν βοήθεια είναι η δυσκολία πρόσβασης στο επίδομα αναπηρίας και την ιθαγένεια για τα ΑμεΑ και στη σύνταξη και το νομικό καθεστώς για τους ηλικιωμένους.

Κενά και δυσλειτουργίες

Η έρευνα, μέσω των προσωπικών μαρτυριών, εντοπίζει ουσιώδη κενά και δυσλειτουργίες αναφορικά με τη διαδικασία απόκτησης ιθαγένειας λόγω γέννησης και φοίτησης και τη διαδικασία πολιτογράφησης για ΑμεΑ πολίτες τρίτων χωρών.

Ο E.K. είναι τουρκικής καταγωγής και βρίσκεται από το 2002 στην Ελλάδα. Είναι αναγνωρισμένος πολιτικός πρόσφυγας και ΑμεΑ λόγω τυφλότητας. Η Τράπεζα Θεμάτων δεν παρέχεται κατάλληλα προσαρμοσμένη για να έχουν πρόσβαση τα άτομα με τυφλότητα (για παράδειγμα, ακουστική πρόσβαση στις ερωτήσεις και τις απαντήσεις). Επομένως, ο Ε.Κ. εμποδίζεται από το να προετοιμαστεί κατάλληλα για τις εξετάσεις ΠΕΓΠ και να αποκτήσει την ελληνική ιθαγένεια.

Η Μ.Α., με καταγωγή από την Αλβανία, ζει 22 χρόνια νόμιμα στην Ελλάδα και είναι αναγνωρισμένη ως ΑμεΑ. Για να εξασφαλίσει την πρόσβασή της στο επίδομα αναπηρίας, χρειάστηκε να μετατρέψει με αίτησή της τον Ιανουάριο του 2024 την άδεια διαμονής της από άδεια δεκαετούς διάρκειας σε άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους. Πέρα από το γεγονός ότι κλήθηκε να μεταβεί σε μια πολύ πιο βραχυπρόθεσμη άδεια, δεν έχει λάβει το επίδομα που δικαιούται ως και τον Ιούνιο του 2024.

Ο λόγος; Ενώ έχει καταθέσει αίτηση ανανέωσης της άδειάς της από δεκαετία σε άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους, η αίτηση αυτή τής παρέχει τα δικαιώματα της άδειας της οποίας ζητάει τη μεταβολή. Επομένως, μέχρι την έκδοση της άδειας για ανθρωπιστικούς λόγους έχει τα δικαιώματα της δεκαετούς άδειας, και είναι αδύνατον να έχει πρόσβαση στο επίδομα.

Διαβασε ακομα

Ο ρατσισμός βλάπτει σοβαρά την υγεία κι ένα βιβλίο εξηγεί το γιατί

Δεδομένων της υποστελέχωσης των υπηρεσιών και του όγκου των αιτημάτων, παρατηρούνται τεράστιες καθυστερήσεις στα αιτήματα έκδοσης και ανανέωσης αδειών, με την αναμονή να φτάνει ως και τη διετία. Σύμφωνα με τη Μ.Α., τέτοια εμπόδια την κάνουν να αισθάνεται ξένη ακόμα και ύστερα από τόσα χρόνια διαμονής στην Ελλάδα.

Η Χ.Π. είναι 71 ετών, με καταγωγή από την Ουκρανία, και κάτοικος Ελλάδας από το 1995, δηλαδή 30 χρόνια. Δεν έχει πρόσβαση σε σταθερό καθεστώς, ούτε στη σύνταξη, καθώς συγκεντρώνει λίγα ένσημα και όχι τα απαιτούμενα σαράντα χρόνια νόμιμης διαμονής. Λόγω της ηλικίας της, δεν μπορεί να δουλέψει. Η διατήρηση του καθεστώτος παραμονής της στην Ελλάδα βρίσκεται στον αέρα.

Σύμφωνα με το ιστορικό της, η Χ.Π. έλαβε άπαξ άδεια διαμονής για εξαιρετικούς λόγους κατά τις διατυπώσεις του νόμου. Με τη λήξη της άδειας διαμονής αυτής και εφόσον δεν λαμβάνει σύνταξη και δεν μπορεί να εργαστεί λόγω ηλικίας, δεν μπορεί να μεταπηδήσει σε οποιαδήποτε άλλη άδεια διαμονής.

Κατά την περίοδο που είχε τη δυνατότητα να εργαστεί, δεν ασφαλιζόταν πλήρως ώστε να διαμορφώσει συνταξιοδοτική ικανότητα, με αποτέλεσμα να μη συγκεντρώνει τα απαραίτητα ένσημα για την εθνική σύνταξη.

Επιπλέον, ακόμα και να τα συγκέντρωνε, η προϋπόθεση της τεσσαρακονταετίας την εμποδίζει από την πρόσβαση στην πλήρη σύνταξη. Εφόσον δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητη, δεν μπορεί να ανανεώσει σε άδεια διαμονής οικονομικά ανεξάρτητου ατόμου, ούτε σε κάποια άδεια διαμονής για εργασία. Η υπόθεση της Χ.Π. αναδεικνύει το νομικό κενό ως προς την ανανέωση άδειας διαμονής υπερήλικων πολιτών τρίτων χωρών.

Πώς μπορεί να βελτιωθεί το νομοθετικό πλαίσιο

Με βάση τα παραπάνω ευρήματα της έρευνας η ομάδα Generation 2.0 for Rights, Equality & Diversity παραθέτει και προτάσεις για τη βελτίωση του εθνικού νομοθετικού πλαισίου και της διοικητικής πρακτικής ως προς την πρόσβαση των ΑμεΑ και ηλικιωμένων πολιτών τρίτων χωρών στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα.

Οι προτάσεις αυτές ευελπιστούν να συμβάλουν στην προστασία των προσώπων αυτών από τις κοινωνικές διακρίσεις και στην ευθυγράμμιση του εθνικού πλαισίου με τα ευρωπαϊκά δικαιώματα και αξίες.

Διαβασε ακομα

Περίπατος κατά των διακρίσεων 2025: Βαδίζουμε μαζί ενάντια στον ρατσισμό

Πρόσβαση στην ιθαγένεια για ΑμεΑ πολίτες τρίτων χωρών

• Άμεση έκδοση υπουργικής απόφασης που θα προβλέπει φορείς πιστοποίησης των απαραίτητων 25 απαλλακτικών εγγράφων για την πρόσβαση στην ελληνική ιθαγένεια για τα ΑμεΑ δεύτερης γενιάς. Εισαγωγή στον νόμο των απαραίτητων μεταβατικών διατάξεων για ενήλικα ΑμεΑ δεύτερης γενιάς που έχουν ξεπεράσει το απώτατο ηλικιακό όριο, όσο υπάρχει το διοικητικό κενό.
• Εξάλειψη ή, σε κάθε περίπτωση, προσαρμογή των οικονομικών κριτηρίων για την πολιτογράφηση των ΑμεΑ, λαμβάνοντας υπόψη το ύψος του επιδόματος αναπηρίας.
• Εξασφάλιση της προσβασιμότητας των εξετάσεων πολιτογράφησης για όλες τις κατηγορίες ΑμεΑ μέσω της κατάλληλης διαμόρφωσης της Τράπεζας Θεμάτων με τη χρήση ηχητικών βοηθημάτων ή άλλων τεχνολογιών.
• Ειδική πρόβλεψη για την πρόσβαση στις διαδικασίες πολιτογράφησης για πρόσωπα που έχουν τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση, συμπεριλαμβανομένων και ΑμεΑ.
• Καθιέρωση διαδικασίας εποπτείας και αναφοράς προόδου της προσβασιμότητας της διαδικασίας πολιτογράφησης, με τη συμμετοχή φορέων όπως η Ε.Σ.Α.μεΑ. και άλλων σχετικών οργανώσεων.
• Ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των αξιολογητών/βαθμολογητών/επιτηρητών σχετικά με τα δικαιώματα και τις ανάγκες των εξεταζόμενων ΑμεΑ.

Πρόσβαση στο επίδομα αναπηρίας για ΑμεΑ πολίτες τρίτων χωρών

• Αποσύνδεση του τύπου άδειας διαμονής από την πρόσβαση στο επίδομα αναπηρίας. Αναγνώριση του δικαιώματος πρόσβασης σε όποιον κατοικεί νόμιμα στη χώρα με μια απλή πιστοποίηση της αναπηρίας του από τον αρμόδιο φορέα.
• Αναδρομική ισχύς της διάταξης υπ’ αρ. 134 του ν. 5038/2023 για την πρόσβαση στην αγορά εργασίας για άτομα με αναπηρία που ήταν ήδη κάτοχοι άδειας διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους πριν από την ψήφιση του νέου Μεταναστευτικού Κώδικα.

Πρόσβαση στην εθνική σύνταξη για υπερήλικους πολίτες τρίτων χωρών

• Καθολική κατάργηση της προϋπόθεσης των 40 ή 30 ετών νόμιμης διαμονής, πέραν των ετών ασφάλισης, με στόχο την εξασφάλιση ίσης μεταχείρισης μεταξύ συνταξιούχων που έχουν καταβάλει ίσες εισφορές στο ασφαλιστικό σύστημα.
• Επικουρικά, εφαρμογή μεταβατικής ρύθμισης μέχρι την κατάργηση της προϋπόθεσης νόμιμης διαμονής, που θα προβλέπει μειωμένα έτη νόμιμης διαμονής με γνώμονα την πρώτη διαδικασία νομιμοποίησης (1998).

Διαβασε ακομα

Η φιλία που νίκησε τον ρατσισμό

Πρόσβαση σε νομοθετικό καθεστώς για υπερήλικους πολίτες τρίτων χωρών

• Εισαγωγή ειδικής διάταξης στον Κώδικα Μετανάστευσης που θα προβλέπει άδεια διαμονής για υπερήλικους πολίτες τρίτων χωρών με μακρόχρονη διαμονή στη χώρα ανεξαρτήτως τρέχουσας ικανότητας απόδειξης επαρκών πόρων.
• Απλούστευση των διαδικασιών ανανέωσης για υπερηλίκους (προτεραιότητα αιτήσεων, απλούστευση απαιτούμενων δικαιολογητικών, υποστήριξη μέσω των υπηρεσιών), λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα υγείας, ηλικίας και δυσκολίας πρόσβασης στην απασχόληση.

Γενικές Προτάσεις

• Ενίσχυση της αποτελεσματικότητας των εμπλεκόμενων υπηρεσιών της δημόσιας διοίκησης με επιπλέον πόρους, κατάρτιση και προσωπικό.
• Επιτάχυνση της διαδικασίας έκδοσης και ανανέωσης αδειών διαμονής ειδικά για ΑμεΑ και υπερήλικους πολίτες τρίτων χωρών, καθώς επηρεάζεται η πρόσβασή τους σε κοινωνικές παροχές.
• Ενίσχυση των μηχανισμών ενημέρωσης και υποστήριξης των ΑμεΑ και υπερήλικων πολιτών τρίτων χωρών ώστε να γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και τις διαδικασίες που πρέπει να ακολουθήσουν για την πρόσβαση στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα, καθώς και την πρόσβαση και διατήρηση του νομικού τους καθεστώτος.