Το μυθιστόρημα The Great Gatsby (Ο Μεγάλος / Υπέροχος Γκάτσμπι) είναι σχεδόν ταυτόσημο με τα πάρτι, τον πλούτο, τη λάμψη και τη γοητεία – όμως αυτή είναι μόνο μία από τις πολλές παρανοήσεις γύρω από το βιβλίο, που ξεκίνησαν ήδη από την πρώτη του κυκλοφορία, τον Απρίλιο του 1925.

Λίγοι λογοτεχνικοί ήρωες ενσάρκωσαν μια περίοδο τόσο απόλυτα όσο ο Jay Gatsby τη Jazz Age – την εποχή των flappers, της παρανομίας και της λαμπερής επιφανειακής ευφορίας.

Οι flappers ήταν νεαρές γυναίκες της δεκαετίας του ’20 που αμφισβήτησαν τις παραδοσιακές κοινωνικές νόρμες. Ξεχώριζαν για το κοντό καρέ τους (bob), τα φανταχτερά φορέματα, το έντονο μακιγιάζ, το κάπνισμα, το ποτό σε δημόσια θέα, αλλά και τη διάθεση για ανεξαρτησία και διασκέδαση. Αποτελούσαν σύμβολο της απελευθέρωσης και της νέας γυναικείας ταυτότητας.

Η Jazz Age, από την άλλη, ήταν μια πολιτιστική και κοινωνική περίοδος στις ΗΠΑ την ίδια δεκαετία που χαρακτηριζόταν από άνοδο της τζαζ μουσικής, έντονη αστικοποίηση, απελευθέρωση ηθών, οικονομική ευημερία και υπερβολή.

Δεκάδες Gatsby προϊόντα

Σχεδόν 100 χρόνια μετά τη δημιουργία του από τον F. Scott Fitzgerald, ο Gatsby είναι ένας χαρακτήρας συνώνυμος με την υπερβολή, τις φανταχτερές εκδηλώσεις και τις ρομαντικές απογοητεύσεις.

Το όνομά του, ακόμα και σήμερα, στολίζει δεκάδες αγαθά: ξενοδοχεία, οδούς, πολυτελή διαμερίσματα, αρώματα, ενώ μπορεί κάποιος να καθίσει σε έναν καναπέ Gatsby ή να φαει ένα τεράστιο – πλούσιο σε υλικά – Gatsby sandwich σε πολλά street food στην Αμερική.

Ωστόσο, όπως αναφέρει το BBC, το να δίνεταιτο όνομα Gatsby σε οτιδήποτε φανταχτερό ίσως είναι, τελικά, προβληματικό. Ο χαρακτήρας είναι πολύ περισσότερα από ένας απλά εντυπωσιακός οικοδεσπότης: είναι λαθρέμπορος, εμπλέκεται σε διάφορες εγκληματικές δραστηριότητες – αλλά και ρομαντικός που ακροβατεί ανάμεσα στην ονειροπόληση και την εμμονή. Παρόλο που εκπροσωπεί, εν μέρει, την επίτευξη του Αμερικανικού Ονείρου, ενσαρκώνει ταυτόχρονα και τα όριά του – το τέλος του είναι τόσο μάταιο όσο και βίαιο.

Ξαφνική επιτυχία

Διάφορες παρερμηνείες συνοδεύουν το The Great Gatsby από την πρώτη στιγμή της κυκλοφορίας του. Ο ίδιος ο Fitzgerald είχε παραπονεθεί στον φίλο του Edmund Wilson ότι ούτε οι πιο ενθουσιώδεις κριτικές «δεν είχαν την παραμικρή ιδέα για τι πράγμα ήταν το βιβλίο».

Οι περισσότεροι το διάβασαν σαν μια ιστορία εγκλήματος, και οι πωλήσεις – στην αρχή – ήταν μέτριες. Ακόμη και η δεύτερη έκδοση είχε ξεμείνει στα ράφια.

Η τύχη του Gatsby άλλαξε χάρη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν διανεμήθηκαν 155.000 αντίτυπα του βιβλίου σε στρατιώτες. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 άρχισε να γίνεται κλασικό, και μέχρι τα ’60s είχε πια καθιερωθεί στη σχολική ύλη.

Από τότε, οι μεταφορές του σε ταινίες, μιούζικαλ και θέατρο, καθώς και η είσοδός του στην ποπ κουλτούρα, έκαναν ακόμα και όσους δεν το έχουν διαβάσει να αισθάνονται πως το γνωρίζουν.

Ο αφηγητής Nick Carraway

Η ταινία του Baz Luhrmann το 2013, τα graphic novels, και οι παραστάσεις βασισμένες στην ιστορία, είναι μόνο μερικά από τα έργα που αναδύθηκαν, ειδικά μετά τη λήξη των πνευματικών δικαιωμάτων το 2021.

Μπορεί η ιδέα για ένα Muppet Gatsby να μην πήρε σάρκα και οστά (ακόμα), αλλά νέες εκδοχές του βιβλίου πληθαίνουν. Ο Αμερικανός συγγραφέας Michael Farris Smith, για παράδειγμα, έγραψε το Nick, ένα μυθιστόρημα που εστιάζει στον αφηγητή της πρωτότυπης ιστορίας, τον Nick Carraway.

Ο Smith εξηγεί ότι ως έφηβος δεν κατάλαβε το βάθος του βιβλίου. Μόνο όταν το ξαναδιάβασε μετά τα 20 του χρόνια, άρχισε να νιώθει τη δύναμή του. Ο Nick, βετεράνος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, επέστρεψε στην Αμερική μπερδεμένος και αποστασιοποιημένος – κάτι που, σύμφωνα με τον Smith, εξηγεί την ψυχρότητα και την παρατηρητικότητά του στο Gatsby.

Ο καθηγητής William Cain επισημαίνει τη σημασία του Nick: ως αφηγητής πρώτου προσώπου, μάς φιλτράρει τον Gatsby μέσα από την προσωπική του αμφιθυμία. Με άλλα λόγια, δεν βλέπουμε μόνο τον Gatsby – βλέπουμε τον Gatsby όπως τον βλέπει ο Nick, με θαυμασμό αλλά και περιφρόνηση.

Μετέωρο όνειρο

Το εκπαιδευτικό σύστημα, λέει ο Cain, συνέβαλε στην επιφανειακή ανάγνωση του βιβλίου – και αυτό γιατί εστιάζει πολύ στα σύμβολα – το πράσινο φως, το αυτοκίνητο – αλλά χάνει τη γλωσσική και ψυχολογική πολυπλοκότητα του έργου. Αντί να βλέπουμε το Gatsby μόνο ως σχολιασμό πάνω στο Αμερικανικό Όνειρο, πρέπει να το προσεγγίζουμε και ως λογοτεχνικό κείμενο, με σημασία σε κάθε του σελίδα.

Το όνειρο που ενσαρκώνει ο Gatsby μοιάζει μετέωρο. Όσο δυνατή κι αν είναι η φιλοδοξία, η κοινωνική ανισότητα – τα αόρατα αλλά απόλυτα υπαρκτά ταξικά όρια – καθιστούν την επιτυχία άπιαστη. Το μήνυμα του Fitzgerald είναι σκληρό: πολλοί θυσιάζουν τα πάντα για ένα όνειρο που δεν ήταν ποτέ εφικτό.

Το έργο έχει και άλλες σκοτεινές πλευρές: η ρατσιστική γλώσσα και η περιορισμένη απεικόνιση των γυναικείων χαρακτήρων προκαλούν αμηχανία. Αλλά η ελευθερία να επαναπροσδιορίζεται ανοίγει δρόμους για νέες αναγνώσεις: το Gatsby της Jane Crowther φαντάζεται έναν γυναικείο Jay Gatsby στον 21ο αιώνα, ενώ το The Gatsby Gambit της Claire Anderson-Wheeler εισάγει τη μυστηριώδη αδελφή του, Greta Gatsby.

Ίσως τελικά η πιο μεγάλη δύναμη του The Great Gatsby να είναι η ικανότητά του να αλλάζει μαζί μας. Όπως λέει ο Smith: «Είναι ένα μυθιστόρημα που θα συνεχίσει να εξελίσσεται στο μυαλό μου και να αλλάζει ανάλογα με το ποιος είμαι. Αυτό κάνουν τα μεγάλα έργα».