Το 1966, ο Ρουμάνος δικτάτορας Νικολάε Τσαουσέσκου εισήγαγε ακραίες πολιτικές για να αυξήσει το ποσοστό γεννήσεων στη χώρα. Αυτό οδήγησε στην εκτεταμένη εγκατάλειψη παιδιών, τα οποία κατέληγαν σε ορφανοτροφεία όπου επικρατούσαν φρικτές συνθήκες, με αποτέλεσμα να μη λαμβάνουν καμία φροντίδα, προσοχή ή αγάπη.

Το συγκεκριμένο τραγικό, ωστόσο, «φυσικό πείραμα» επέτρεψε στους επιστήμονες να μάθουν πολλά για τις επιπτώσεις των τραυμάτων της πρώιμης ζωής στον εγκέφαλο των ανθρώπων.

Η έρευνα σε αυτά τα παιδιά διαπίστωσε ότι πολλά είχαν μικρότερο όγκο εγκεφάλου, γεγονός που εξηγεί – εν μέρει – τις χαμηλές γνωστικές τους επιδόσεις. Αυτή η ατροφία ήταν πιο σοβαρή, μάλιστα, στα παιδιά που είχαν περάσει περισσότερο χρόνο σε ιδρύματα.

Ακριβώς επειδή η παιδική ηλικία είναι η πιο ευαίσθητη περίοδος για τη νευροανάπτυξη, δυστυχώς, μπορεί να διαταραχθεί με πολλούς τρόπους, από την κακοποίηση ή την παραμέληση μέχρι την έκθεση στη βία και τον πόλεμο.

Ζήτημα άγχους

Η κατανόηση των νευροβιολογικών επιδράσεων των αντιξοοτήτων της παιδικής ηλικίας βοηθά τους επιστήμονες να κατανοήσουν και να αντιμετωπίσουν τις μακροπρόθεσμες ψυχολογικές επιπτώσεις τους.

Τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτές επηρεάζουν ιδιαίτερα το κύριο σύστημα ρύθμισης του στρες, γνωστό ως «άξονας υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων». Η δραστηριότητα αυτού του συστήματος μπορεί να μετρηθεί μέσω ορμονών, όπως η κορτιζόλη.

Σε φυσιολογικές ποσότητες, η κορτιζόλη συμβάλλει στην κινητοποίηση του οργανισμού για την αντιμετώπιση απειλών ή προκλήσεων.

Ωστόσο, οι υπερβολικές ποσότητες μπορεί να είναι επιβλαβείς. Για παράδειγμα, τα παιδιά που έχουν εκτεθεί σε πολεμικές συγκρούσεις έχουν αυξημένα επίπεδα τόσο κορτιζόλης όσο και ανοσοσφαιρίνης-Α στο σάλιο τους, γεγονός που υποδηλώνει επίσης υψηλή δραστηριότητα του ανοσοποιητικού συστήματος.

Διαβασε ακομα

Το τραύμα των παιδιών στη Γάζα ποιος θα μπορέσει ποτέ να το απαλύνει;

Αλλαγές στον εγκέφαλο

Μια από τις περιοχές που είναι πιο ευαίσθητες στις επιπτώσεις του στρες είναι ο ιππόκαμπος, μια κρίσιμη δομή για το σχηματισμό αναμνήσεων και τον χωρικό προσανατολισμό, μεταξύ άλλων λειτουργιών.

Η ευαισθησία αυτή οφείλεται στην υψηλή συγκέντρωση υποδοχέων γλυκοκορτικοειδών, των «ορμονών του στρες», οι οποίες υπάρχουν σε υψηλά επίπεδα στους ανθρώπους που έχουν εκτεθεί σε συνθήκες πολέμου.

Μία μεγάλη μελέτη επί του θέματος που δημοδιεύθηκε το 2024 ανέφερε μείωση του μεγέθους του ιππόκαμπου κατά 17% μεταξύ των παιδιών που εκτέθηκαν σε τρία ή περισσότερα τραυματικά γεγονότα σε σύγκριση με εκείνα που δεν είχαν υποστεί κανένα.

Οι δύο τύποι τραύματος

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι αντιξοότητες ποικίλλουν όχι μόνο ως προς τη σοβαρότητα, αλλά και ως προς τον τύπο τους. Η κακοποίηση ή η κακομεταχείριση οδηγεί σε τραύμα από διάπραξη, ενώ η παραμέληση ή η στέρηση οδηγεί σε τραύμα από παράλειψη.

Μια συστηματική ερευνητική ανασκόπηση του 2019 διαπίστωσε ότι η αντιξοότητα που δημιουργείται από διάπραξη – όπως η σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση ή η έκθεση σε έμφυλη βία – επηρεάζει τις μεταιχμιακές και παρασυμβολικές δομές, συμπεριλαμβανομένης της αμυγδαλής και του νησιωτικού φλοιού.

Αυτές οι περιοχές αποτελούν μέρος του «συστήματος συναγερμού» του εγκεφάλου και η κακοποίηση τις κάνει να είναι συνεχώς υπερδραστήριες. Αυτό, με τη σειρά του, προκαλεί ακραίες αντιδράσεις σε ακίνδυνα ερεθίσματα, όπως παρατηρείται στη διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Αντίθετα, η παραμέληση τείνει να επηρεάζει τις προμετωπιαίες περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες είναι υπεύθυνες για πιο σύνθετες διαδικασίες, όπως ο σχεδιασμός και η λογική. Το τελευταίο παρατηρήθηκε ξεκάθαρα στην προαναφερθείσα μελέτη για τα παιδιά που μεγάλωσαν σε κάποιο ίδρυμα στη Ρουμανία, όπου η απουσία φροντίδας είχε ως αποτέλεσμα την ατροφία του εγκεφάλου και τα γνωστικά ελλείμματα.

Διαφορετικοί τύποι αντιξοότητας μπορούν επίσης να επηρεάσουν την ανάπτυξη με αντίθετους τρόπους: μια μελέτη του 2018 διαπίστωσε ότι η παραμέληση επιβραδύνει την ωρίμανση, ενώ η κακομεταχείριση την επιταχύνει.

Διαβασε ακομα

Μπορείς να κληρονομήσεις τα ψυχολογικά τράυματα των προγόνων σου;

Το γενετικό αποτύπωμα

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα είναι ότι οι συγκυρίες και το περιβάλλον μπορούν να αλλάξουν τους γενετικούς μηχανισμούς. Αυτό συμβαίνει μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται επιγενετική, σύμφωνα με την οποία ορισμένα γονίδια εκφράζονται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό ανάλογα με το περιβάλλον ενός ατόμου.

Για παράδειγμα, έχει βρεθεί ότι τα κακοποιημένα παιδιά παρουσιάζουν αντίθετη από την αναμενόμενη γονιδιακή έκφραση, δηλαδή υψηλή έκφραση γονιδίων που κανονικά έχουν χαμηλή δραστηριότητα – αλλά και το αντίστροφο.

Η παιδική κακοποίηση προκαλεί επίσης «γενετική γήρανση»: ένα πρότυπο γενετικής έκφρασης που είναι πιο προχωρημένο από το συνηθισμένο για την ηλικία ενός ατόμου. Αυτή η γήρανση συνδέεται επίσης με μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων.

Ένα άλλο εκπληκτικό εύρημα είναι ότι ορισμένες επιγενετικές αλλαγές μπορούν να συμβούν κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης. Μια μελέτη σχετικά με τον ολλανδικό λιμό του 1944 διαπίστωσε ότι τα άτομα των οποίων οι μητέρες είχαν βιώσει πείνα κατά τη διάρκεια της πρώιμης εγκυμοσύνης εμφάνισαν μεταβολές στην έκφραση γονιδίων που σχετίζονται με τον μεταβολισμό.

Αυτό εξηγεί, εν μέρει, τους αυξημένους δείκτες μάζας σώματος και τα τριγλυκερίδια στο αίμα τους σε σύγκριση με τα αδέλφια που ήταν πιο τυχερά και δεν είχαν υποστεί πείνα όταν βρίσκονταν ακόμα στην κοιλιά της μητέρας τους.

Η νευροβιολογία της ανθεκτικότητας

Όπως αναφέρεται, ωστόσο, στο The Conversation, είναι σημαντικό να μην είμαστε ηττοπαθείς: ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά εύπλαστος και πολλά άτομα μπορούν να ξεπεράσουν τις πρώιμες αντιξοότητες. Στην ψυχολογία, η διαδικασία αυτή ονομάζεται «ανθεκτικότητα».

Σε μία από τις ομάδες υιοθετημένων παιδιών από τη Ρουμανία, το χαμηλό IQ παρατηρήθηκε ότι άρχισε να αλλάζει, με την πάροδο των ετών που ακολούθησαν την αναδοχή, μέχρι που προσέγγισε τα φυσιολογικά επίπεδα.

Επιπλέον, εκείνα που βρίσκονταν σε αυτά τα ιδρύματα για λιγότερο από έξι μήνες είχαν εξαρχής κανονικές τιμές για όλες τις μεταβλητές που μελετήθηκαν.

Διαβασε ακομα

PTSD, άγχος, κατάθλιψη: Το ψυχικό κόστος του να είσαι επόπτης του Facebook

Από την άλλη, η έρευνα για την ανθεκτικότητα μόλις τώρα αρχίζει να αποκαλύπτει τους νευροβιολογικούς και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που μετριάζουν τις επιπτώσεις του σοβαρού και χρόνιου στρες. Σε ορισμένους ανθρώπους, αυτό μπορεί ακόμη και να επιτρέψει αυτό που είναι γνωστό ως «μετατραυματική ανάπτυξη».