Το όνομά του ήταν Gaëtan Dugas και σήκωσε στις πλάτες του -από λάθος- το βαρύ στίγμα του Ασθενή 0 (patient zero) του AIDS, τη μακρινή -αλλά όχι και τόσο- δεκαετία του 1980 στις ΗΠΑ.

Ο πολλά υποσχόμενος 22χρονος που «καβάλησε» το κύμα της σεξουαλικής απελευθέρωσης, εργαζόταν το 1974 ως αεροσυνοδός στην Air Canada, φορώντας τη ΛΟΑΤΚΙ+ υπερηφάνειά του στη δουλειά. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας, ο νεαρός Gaëtan είχε γίνει εκείνος ο θρύλος, γνωστός στα πληρώματα των αεροσκαφών από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Λος Άντζελες.

Το 1980 διαγνώστηκε με σάρκωμα Καπόσι, μια -τότε- σπάνια μορφή καρκίνου του δέρματος που θα γινόταν το χαρακτηριστικό γνώρισμα του AIDS. Στη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα η ασθένεια ήταν γνωστή ως «ο καρκίνος των gay», ενώ δεν υπήρχαν ενδείξεις πως ήταν μεταδοτική. Υποθέσεις για το πώς εξαπλώθηκε η κατάσταση κυμαίνονταν από τη χρήση αλκυλο-νιτρικών, γνωστά και ως “poppers” (ένα δημοφιλές ψυχαγωγικό ναρκωτικό στην κοινότητα των ομοφυλοφίλων), μέχρι μια θεωρία συνωμοσίας για βιοτρομοκρατική ενέργεια της CIA με στόχο την ανατροπή της προόδου που είχε σημειωθεί στο κίνημα απελευθέρωσης των ομοφυλοφίλων τις προηγούμενες δεκαετίες.

Το καλοκαίρι του 1981, η ομάδα εργασίας του CDC που είχε αναλάβει τη διερεύνηση της αναδυόμενης επιδημίας AIDS έλαβε αναφορά για τρεις νέους άνδρες στο Λος Άντζελες που νοσηλεύονταν στο ίδιο νοσοκομείο με την ίδια πάθηση και είχαν όλοι υπάρξει σεξουαλικοί σύντροφοι. Αυτό ώθησε το CDC να «διερευνήσει την πιθανότητα ενός συμπλέγματος περιστατικών που συνδέονταν μέσω σεξουαλικής επαφής τα τελευταία 5 χρόνια» (Killing Patient Zero).

Δύο χρόνια μετά και ενώ ο νεαρός ασθενής έμενε στη Νέα Υόρκη, κάνοντας χημειοθεραπεία για τον καρκίνο, ένας ερευνητής του CDC τον ρώτησε για τη σεξουαλική του δραστηριότητα, στο πλαίσιο της μελέτης. Εξαιρετικά συνεργάσιμος, ο Dugas απάντησε πως είχε περίπου 750 σεξουαλικούς συντρόφους τα τελευταία τρία χρόνια, δίνοντας στον ερευνητή Darrow μια λίστα με 72 επαφές. Τότε έγινε ο Ασθενής 57 σε μια μελέτη του CDC για περιστατικά που συνδέονται μεταξύ τους.

Διαβασε ακομα

Γιατί όλο και περισσότερα στρέιτ ζευγάρια αποκαλούν ο ένας τον άλλον σύντροφο

Δημοσιευμένη τον Μάρτιο του 1984, τον ίδιο μήνα που ο Dugas πέθανε από AIDS, η μελέτη του Darrow φύτεψε τον σπόρο που οδήγησε τα ΜΜΕ να δαιμονοποιήσουν λανθασμένα τον Dugas ως τον Ασθενή Μηδέν, ως «την αρχή του κακού» μιας επιδημίας που τελικά θα σκότωνε περισσότερους από 700.000 ανθρώπους στη Βόρεια Αμερική.

Ένα μεγάλο λάθος και το βαρύ στίγμα

Όταν η έρευνα δημοσιεύτηκε, ο Ασθενής 57 -δηλαδή ο Dugas- μετονομάστηκε σε Ασθενή Ο, με το “Ο” να σημαίνει “Out-of-California” (εκτός Καλιφόρνια).

Κάπου στην πορεία το “Ο” διαβάστηκε ως 0 (μηδέν). Η σύγχυση αυτή ενισχύθηκε από το γεγονός ότι ο Dugas ήταν η αρχικός ασθενής της μελέτης, τοποθετημένος στο κέντρο του συμπλέγματος, ανάμεσα σε ασθενείς από το Λος Άντζελες και τη Νέα Υόρκη.

Ο Darrow εξήγησε τότε ότι δεν υπήρχαν αποδείξεις πως ο Dugas είχε μολύνει τους υπόλοιπους, πόσο μάλλον ότι είχε εισαγάγει το AIDS στη Βόρεια Αμερική ως Ασθενής Μηδέν.

Όμως αυτό που συνέβη στον νεαρό Dugas μετά θάνατον, είναι ότι θα σήκωνε ολόκληρο το στίγμα του AIDS στη δική του πλάτη. Σε έναν καιρό που το να είσαι γκέι έφερε τεράστιο στίγμα από μόνο του στις κοινωνίες παγκοσμίως, πόσο μάλλον να έχεις AIDS, το οποίο ήταν στην ανατολή της δεκαετίας του ‘80 γνωστό ως “GRID” (Gay-Related Immune Deficiency).

Ήταν ο δημοσιογράφος Randy Shilts από το Σαν Φρανσίσκο στο μπεστ σέλερ του για την επιδημία του AIDS “And the Band Played On” που διατύπωσε αυτή την δυσανάλογη κατηγορία απέναντι στον Gaëtan. Το βιβλίο, εδραιώνοντας τη φήμη του Dugas ως ένα «τέρας παρακμής» προκάλεσε μια σειρά από προκλητικούς τίτλους ειδήσεων, ενώ αργότερα έγινε και μια χαμηλής ποιότητας μίνι σειρά του HBO. Ήταν ένα κλασικό παράδειγμα «ψευδών ειδήσεων» που «έγιναν viral» πολύ πριν καν επινοηθούν αυτοί οι όροι.

Το 1987, το περιοδικό National Review αναφέρθηκε σε αυτόν ως ο «Κολόμβος του AIDS», ενώ η New York Post τον αποκάλεσε σε πρωτοσέλιδό της ως «ο άνθρωπος που μας έδωσε το AIDS».

«Μας είχε ενοχλήσει πολύ αυτό, επειδή ήταν απλά λάθος, αλλά αυτό δεν σταματά τους ανθρώπους από το να το λένε, επειδή είναι τόσο ελκυστικό. Ξέρετε, “Ο άνθρωπος που έφερε το AIDS”,εάν ήταν αλήθεια, θα ήταν ενοχλητικό, αλλά επειδή δεν είναι, είναι ακόμα πιο ενοχλητικό», είχε δηλώσει ο Dr. James Curran, κοσμήτορας της Σχολής Δημόσιας Υγείας Rollins του Πανεπιστημίου Emory και συνδιευθυντής του Κέντρου Έρευνας για το AIDS του πανεπιστημίου.

Διαβασε ακομα

Στη χώρα που τα LGBTQ άτομα προσεύχονται για τον θάνατό τους

Ο Curran, ο οποίος δεν συμμετείχε στη νεότερη έρευνα, συντόνισε την ομάδα εργασίας του CDC για το AIDS το 1981 και στη συνέχεια ηγήθηκε του τμήματος HIV/AIDS έως το 1995.

«Το CDC ποτέ δεν είπε ότι ήταν ο ασθενής μηδέν ή ότι ήταν ο πρώτος άνθρωπος», δήλωσε για τον Dugas.

«Εκτός από την πιθανή βλάβη στη φήμη του, υπήρξε και βλάβη στην επιστημονική αξιοπιστία. Το να υπάρχει μία μοναδική πηγή για την έναρξη της επιδημίας στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι πολύ πιθανό. Είναι πιο πιθανό ότι μολύνθηκαν αρκετοί άνθρωποι», είπε ο Curran.

Τρεις δεκαετίες μετά, επιστήμονες «καθάρισαν» το όνομά του

Έπρεπε η Γη να κάνει περισσότερες από 30 περιστροφές γύρω από τον Ήλιο για να «καθαρίσει» το όνομά του Dugas.

Τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατό του, λοιπόν, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν δείγματα αίματος του Dugas για να αποκαταστήσουν τη φήμη του το 2016. Για τη νέα έρευνα, ο Worobey και οι συνεργάτες του συγκέντρωσαν αρχειακά δείγματα αίματος από τη Νέα Υόρκη και το Σαν Φρανσίσκο, τα οποία είχαν αρχικά συλλεχθεί στο πλαίσιο μιας μελέτης για την ηπατίτιδα Β το 1978 και το 1979. Τα δείγματα προέρχονταν από άνδρες που είχαν σεξουαλικές σχέσεις με άνδρες.

Οι ερευνητές εξέτασαν τα δείγματα και παρατήρησαν ότι «το ποσοστό θετικότητας στον HIV σε αυτά τα πρώιμα δείγματα από ασθενείς με ηπατίτιδα Β είναι πραγματικά αρκετά υψηλό», είχε δηλώσει τότε ο Worobey.

Από τα δείγματα, οι ερευνητές ανέκτησαν οκτώ γονιδιώματα του HIV, τα οποία αντιπροσωπεύουν τα αρχαιότερα γονιδιώματα του ιού στη Βόρεια Αμερική. Ανέκτησαν επίσης το γονιδίωμα του HIV από το δείγμα αίματος του Dugas.

Καθώς πολλά από τα δείγματα είχαν υποστεί αλλοιώσεις με την πάροδο του χρόνου, το εργαστήριο του Worobey ανέπτυξε μια τεχνική που ονομάζεται “RNA jackhammering” για να ανακτήσει το γενετικό υλικό.

Η τεχνική περιλαμβάνει τη διάσπαση των ανθρώπινων γονιδιωμάτων που βρίσκονται στο αίμα και στη συνέχεια την εξαγωγή του RNA του HIV για να ανακτηθούν γενετικά δεδομένα για τον ιό. Αυτή η προσέγγιση είναι παρόμοια με εκείνη που έχει χρησιμοποιηθεί για την ανασύνθεση του αρχαίου γονιδιώματος των Νεάντερταλ σε άλλες μελέτες.

«Η σημαντικότερη συνεισφορά, που μου προκάλεσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ήταν η ικανότητά τους να αποκαθιστούν πλήρη γονιδιώματα από πολύ παλιά δείγματα ορού χρησιμοποιώντας την τεχνική jackhammer», δήλωσε ο Curran σχετικά με τη νέα έρευνα.

Μετά την ανάλυση των γονιδιωμάτων, οι ερευνητές δεν βρήκαν καμία βιολογική ένδειξη ότι ο Dugas ήταν η κύρια πηγή που εισήγαγε τον HIV στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ το γονιδίωμα του Dugas φαινόταν τυπικό των άλλων στελεχών που ήδη κυκλοφορούσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες εκείνη την εποχή.

Οι ερευνητές ανακάλυψαν ισχυρές ενδείξεις ότι ο ιός εμφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από μια προϋπάρχουσα επιδημία στην Καραϊβική γύρω στο 1970.

Μια «κουβεντούλα» για το στίγμα

Οι περισσότερες διαγνώσεις AIDS αφορούσαν τότε νέους ομοφυλόφιλους άνδρες, οι οποίοι είχαν μεγαλώσει μεταξύ της δεκαετίας του 1940 και του 1960. Εκείνη την εποχή, μόνο να υπάρχεις ως ομοφυλόφιλος ήταν παράνομο στις περισσότερες περιοχές της χώρας. Η αστυνομία έκανε τακτικά εφόδους σε γκέι μπαρ και κακοποιούσε τους παρευρισκόμενους. Δεν υπήρχαν νομικές προστασίες κατά των διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού. Τα άτομα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας μπορούσαν να απολυθούν από τη δουλειά τους, να εκδιωχθούν από τα σπίτια τους από γονείς ή ιδιοκτήτες και να συλληφθούν για συμπεριφορά που ο εκάστοτε αστυνομικός θεωρούσε ομοφυλοφιλική.

Οι νόμοι και οι πολιτικές για το ιατρικό απόρρητο και την καταπολέμηση των διακρίσεων, δεν υπήρχαν ακόμη, οπότε η προστασία του ιατρικού ιστορικού και η εμπιστευτικότητα των ασθενών ήταν ανύπαρκτη. Η ομοφυλοφιλία ήταν καταγεγραμμένη στο Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ως ψυχική διαταραχή. Η ομοφυλοφιλία ήταν απλά αδύνατο να αναφερθεί χωρίς να διακινδυνεύσει κανείς τις ζωτικής σημασίας συνέπειες.

Παρά την τεράστια πρόοδο που σημειώθηκε στο κίνημα για την απελευθέρωση των ομοφυλοφίλων μετά το Stonewall και την πρόοδο που συνεχίζεται έως σήμερα, το στίγμα που προκάλεσε και διαιώνισε τις αντι-ΛΟΑΤΚΙ+ πρακτικές και διακρίσεις παραμένει ζωντανό ακόμα και στις μέρες μας.

«Η τραγική ειρωνεία με τον Gaetan Dugas», αναφέρει το Ίδρυμα για το AIDS του Σικάγο, «είναι ότι ακριβώς η περιέργεια και η αφοσίωσή του στη δημόσια υγεία – οι επανειλημμένες συνεντεύξεις του με επιδημιολόγους, η συμμετοχή του σε συνέδρια, οι τακτικές ιατρικές επισκέψεις του – αποκάλυψαν την ταυτότητά του και επέτρεψαν να του αποδοθούν ευθύνες από όσους ενδιαφέρονταν λιγότερο για την κατανόηση της επιδημίας του AIDS».

Σχολιάζει δε, ότι ήταν η απουσία ηγεσίας στη δημόσια υγεία, επί προεδρίας Reagan, ήταν το καταλυτικό στοιχείο που άφησε «το στίγμα, την παραπληροφόρηση και τις κατηγορίες» στο πρόσωπο του ανθρώπου που κατηγορήθηκε πως «έφερε την καταστροφή» ενός τυπογραφικού λάθους, να ανθίσουν.

“Killing Patient Zero”, το ντοκιμαντέρ

Η ταινία ντοκιμαντέρ “Killing Patient Zero”, του Καναδού σκηνοθέτη Laurie Lynd, που έκανε πρεμιέρα στο φεστιβάλ Hot Docs του Τορόντο το 2019, επιχείρησε επίσης να αποκαταστήσει τη φήμη του Gaëtan Dugas και να αμφισβητήσει τον αστικό μύθο που τον παρουσίαζε ως έναν σεξουαλικό θηρευτή που μόλυνε τους εραστές του.

Βασισμένη στο βιβλίο-ορόσημο του Richard A. McKay, “Patient Zero and the Making of the AIDS Epidemic” (2017), η ταινία περιλαμβάνει 38 συνεντεύξεις από φίλους και συνεργάτες του Dugas και του Randy Shilts, καθώς και από γιατρούς, επιστήμονες και μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας που έζησαν την επιδημία.

Ο Michael Denneny, επιμελητής του Shilts, αποκαλύπτει πώς μια στρατηγική δημοσιότητας εκμεταλλεύτηκε το αφήγημα του Ασθενή 0 για να πουλήσει το βιβλίο του Shilts “And the Band Played On”. Παρά την αντίθεση του Shilts, ο Denneny έπεισε τον συγγραφέα ότι αυτός ο εντυπωσιακός τίτλος θα εξασφάλιζε κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης, σε μια εποχή όπου η κυβέρνηση Reagan αγνοούσε την κρίση του AIDS.

Η οικογένεια του Dugas ήταν σοκαρισμένη από την εκμετάλλευση σε βάρος του Gaëtan και αρνήθηκε να συνεργαστεί με τα μέσα ενημέρωσης, παραμένοντας σιωπηλή. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι βασικοί υπεύθυνοι για τον μύθο του Ασθενή 0 ήταν μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, γεγονός που υπογραμμίζει ότι το στίγμα και η ανάγκη για αποδιοπομπαίο τράγο δεν περιορίστηκαν στους ετεροφυλόφιλους.

Η ταινία θέτει σε αμφισβήτηση την ιδέα ότι ο Dugas λειτούργησε με πρόθεση ή ψυχοπαθητική διάθεση να μεταδώσει τον ιό. Αντιθέτως, παρουσιάζεται ως ένα συνεργατικό, γενναιόδωρο άτομο που στιγματίστηκε μόνο επειδή βοήθησε τους επιστήμονες να κατανοήσουν την ασθένεια.

Όπως επισημαίνει ο Lynd, το πλαίσιο της εποχής είχε μεγάλη σημασία. Στη δεκαετία του 1970, η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα βίωσε μια σύντομη περίοδο απελευθέρωσης, ανάμεσα στους αγώνες του Stonewall και την καταστροφική επέλαση του AIDS. Ο Gaëtan Dugas αντιπροσωπεύει αυτή την εποχή, ως ένα άτομο που ζούσε ανοιχτά και αυθεντικά, αρνούμενος να υποκύψει στη ντροπή.

Η αποκατάσταση της φήμης του Dugas ήρθε καθυστερημένα και ο ίδιος δεν πρόλαβε να είναι παρών για να τη ζήσει, αλλά φωτίζει το γεγονός ότι το στίγμα και οι μύθοι που προωθούνται συχνά έχουν περισσότερη σχέση με τον φόβο και τις προκαταλήψεις της κοινωνίας παρά με την πραγματικότητα.

Με πληροφορίες από CNN, Maclean’s, AIDS Foundation of Chicago, New York Times