Τι αποκαλύπτουν άραγε τα όνειρα που βλέπουμε; Ένα γενικευμένο άγχος; Ένα προαίσθημα; Σκέψεις που υπάρχουν στο υποσυνείδητο; Ή μήπως είναι αυτό που έχουν υποθέσει ορισμένοι ερευνητές, ότι τα όνειρα δεν είναι παρά ένας «θόρυβος» χωρίς νόημα – ένα υποπροϊόν της ξέφρενης νευρωνικής δραστηριότητας που συμβαίνει κατά τη φάση του ύπνου και είναι γνωστή ως «ταχεία κίνηση των ματιών» ή ύπνος REM;

Η Jane Haynes είναι ψυχοθεραπεύτρια με έδρα το Λονδίνο. Αρχικά εκπαιδεύτηκε ως Jungian ψυχαναλύτρια και εξακολουθεί να πιστεύει ότι έχει μεγάλη αξία η εργασία με τα όνειρα και το ασυνείδητο. «Τα όνειρα φέρουν ένα κάποιου είδους μήνυμα», λέει. «Επικοινωνούν σε μια νυχτερινή γλώσσα».

Δεν είναι, ωστόσο, μια γλώσσα που προσφέρεται για καθολική μετάφραση. Παρά τους ισχυρισμούς της ποπ ψυχολογίας για το αντίθετο, τα όνειρα για δόντια, το πέταγμα ή το γυμνό δεν έχουν ένα ενιαίο νόημα που μπορεί να αποκωδικοποιηθεί.

Body + Soul Συνειδητά όνειρα, αναμνήσεις κι όσα μάς δείχνουν νέες έρευνες για τον ύπνο

«Ως ψυχοθεραπεύτρια, καθοδηγώ, δεν αποκωδικοποιώ», λέει η Haynes. «Είναι πάντα σημαντικό το πλαίσιο όταν προσπαθείς να δώσεις νόημα σε ένα όνειρο».

Η Jane Haynes μαζί με τον νευρολόγο και υπνολόγο Oliver Bernath, επιμελούνται το Dream Symposium στο Βασιλικό Ίδρυμα στο Λονδίνο στις 21 Ιουνίου. Ένα από τα κίνητρά της είναι να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να παίρνουν τα όνειρά τους πιο σοβαρά. «Αποτελούν ένα απίστευτα σημαντικό μέρος της ζωής μας», λέει. Σκεφτείτε ότι περνάμε περίπου το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμισμένοι – και περίπου το 20% του χρόνου που κοιμόμαστε, ονειρευόμαστε.

Πριν εμβαθύνουμε στο ερώτημα γιατί ακριβώς περνάμε τόσο πολύ χρόνο σε μια ουσιαστικά παραισθησιολογική, παραληρηματική κατάσταση, όσοι από εσάς ισχυρίζονται ότι δεν ονειρεύονται καθόλου, συγγνώμη, αλλά κάνετε λάθος. Εργαστηριακή έρευνα ύπνου έδειξε ότι όταν οι άνθρωποι που λένε ότι δεν ονειρεύονται, ονειρεύονται – απλώς δεν το θυμούνται το πρωί.

Η μελέτη των ονείρων

Η μελέτη των ονείρων, που ονομάζεται ονειρολογία, έχει μακρά ιστορία. Στην παραδοσιακή κινεζική κουλτούρα, τα όνειρα ήταν μια πύλη στο μέλλον. Στην αρχαία Ελλάδα, πίστευαν ότι τα όνειρα ήταν μηνύματα από τους θεούς. Σήμερα, μπορεί να γνωρίζουμε ότι τα όνειρα προέρχονται από μέσα μας, αλλά δεν είναι ακόμα απολύτως σαφές ποιο σκοπό εξυπηρετούν.

Αυτό είναι ένα ερώτημα που διερευνά ο καθηγητής Mark Solms, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν και κύριος ομιλητής στο συμπόσιο του Βασιλικού Ινστιτούτου για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Η έρευνά του έχει ρίξει φως σε μια ενδιαφέρουσα και φαινομενικά αντιφατική λειτουργία του ονείρου.

Είναι φυσικό να υποθέσουμε ότι ο εγκέφαλος βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας κατά τη διάρκεια του ύπνου. Αλλά δεν είναι έτσι. «Μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, η νευρωνική δραστηριότητα αυξάνεται σε πολλές περιοχές», λέει ο Solms. Αυτά περιλαμβάνουν τον οπτικοχωρικό λοβό και τον κινητικό φλοιό, που διέπουν την κίνηση και την αντίληψη, η αμυγδαλή και ο φλοιός, που είναι τα κέντρα επεξεργασίας συναισθημάτων και ο ιππόκαμπος, που αφορά την αυτοβιογραφική μνήμη.

Οι άλλες φάσεις ύπνου που χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη εγκεφαλική δραστηριότητα είναι λίγο μετά τον ύπνο (σε αυτό που είναι γνωστό ως «φάση έναρξης του ύπνου») και όταν οδεύουμε προς το ξύπνημα («αυτό που συμβαίνει αργά το πρωί»). «Και οι τρεις αυτές φάσεις συνδέονται με το όνειρο», λέει ο Solms.

Τα όνειρα προστατεύουν τον ύπνο;

Θα νόμιζες ότι κάποιος θα ξεκουραζόταν καλύτερα χωρίς να χρειάζεται να δραπετεύσει από ζόμπι ή να παίξει γυμνός πιάνο στο Royal Albert Hall – αλλά η άποψη του Solms είναι ότι τα όνειρα πραγματικά προστατεύουν τον ύπνο.

Για να δοκιμάσει τη θεωρία του, μελέτησε μια ομάδα ανθρώπων με βλάβη σε ένα συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου που ονομάζεται βρεγματικός-ινιακός φλοιός, που σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να ονειρευτούν. «Ξυπνούσαν επανειλημμένα, ειδικά μόλις έμπαιναν στη φάση του ύπνου REM», λέει. «Σπάνια έχω δει τόσο κακό ύπνο».

Με απλά λόγια, αυτό υποδηλώνει ότι μία από τις λειτουργίες του ονείρου είναι να αξιοποιεί όλη την εγκεφαλική δραστηριότητα που συμβαίνει κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, αντί να του επιτρέπει να σας ξυπνήσει.

Η περιοχή του εγκεφάλου που είναι λιγότερο ενεργή κατά τη διάρκεια του ύπνου REM είναι ο προμετωπιαίος φλοιός. Αυτό είναι το κέντρο ορθολογικής λήψης αποφάσεων του εγκεφάλου. Ο Solms το αποκαλεί «κεντρικά γραφεία». Λες κι όταν αυτό το μέρος του εγκεφάλου είναι εκτός υπηρεσίας, τα υπόλοιπα μέρη μπορεί να ξεσηκωθούν.

Η σκοτεινή πλευρά των ονείρων

Για τον Sigmund Freud, τον πατέρα της ψυχανάλυσης, τα όνειρα αντιπροσώπευαν τις καταπιεσμένες (και συνήθως σεξουαλικές) επιθυμίες μας. Αλλά αυτό έχει σε μεγάλο βαθμό απορριφθεί. Όπως επισημαίνει ο Solms, «πολλά από τα όνειρά μας κάθε άλλο παρά ευσεβείς πόθοι είναι».

Πράγματι, η έρευνα που διήρκεσε 40 χρόνια και εξέτασε περισσότερες από 50.000 αναφορές ονείρων δείχνει ότι τα αρνητικά συναισθήματα βιώνονται πιο συχνά από τα θετικά κατά τη διάρκεια των ονείρων. Το πιο συχνά αναφερόμενο συναίσθημα είναι το άγχος, ενώ πάνω από το 80% των ανθρώπων έχουν ονειρευτεί ότι τους κυνηγούν.

Η Haynes λέει ότι αυτή η κλίση προς τη σκοτεινή πλευρά αντανακλάται σε αυτά που ανέβασαν οι συμμετέχοντες στο συμπόσιο στον ιστότοπο της εκδήλωσης. «Δεν ξέρω γιατί έχουν αναφερθεί τόσο λίγα χαρούμενα όνειρα. Δεν πρέπει να εστιάζουμε μόνο στα όνειρα ως δυσάρεστες καταστάσεις του νου».

Αλλά μπορεί να υπάρχει μέθοδος για την τρέλα του εγκεφάλου. Σε μια σειρά συναρπαστικών μελετών, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1960, η αείμνηστη Rosalind Cartwright, ή αλλιώς η «Βασίλισσα των Ονείρων», παρακολουθούσε τον ύπνο και τα όνειρα ανθρώπων που περνούσαν από συζυγικές κρίσεις.

Τους ξυπνούσε κατά τη διάρκεια κάθε φάσης του ύπνου REM για να μάθει τι ονειρεύονταν. Ανακάλυψε ότι όσοι ονειρευόντουσαν την κατάστασή τους ήταν πιο ικανοί να αντιμετωπίσουν το στρες της πραγματικής ζωής τους από εκείνους που δεν το έκαναν. Βρήκε επίσης ότι ο «συναισθηματικός τόνος» (ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει συναισθήματα που σχετίζονται με την «δράση» των ονείρων – άγχος, σύγχυση ή ντροπή) αυτών των ονείρων μειώνεται με κάθε φάση του ύπνου REM, προκαλώντας ένα πιο ουδέτερο συναισθηματικό απάντηση.

Όταν η Cartwright επανεκτίμησε τα αποτελέσματα, όσοι από εκείνους δεν είχαν βιώσει όνειρα σχετικά τα συζυγικά προβλήματα ήταν πιο πιθανό να έχουν υποστεί κατάθλιψη, γεγονός που την έκανε να περιγράψει τα όνειρα ως «εσωτερική ψυχοθεραπεία».

Η «εσωτερική» ψυχοθεραπεία

Η ιδέα ότι το όνειρο μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε δυσάρεστες σκέψεις και γεγονότα –η υπόθεση της «συναισθηματικής ρύθμισης»– είναι πλέον ευρέως αποδεκτή και υποστηρίζεται από περαιτέρω έρευνα.

Σε μια μελέτη, τα άτομα εκτέθηκαν σε ένα σύνολο συναισθηματικά ισχυρών εικόνων, ενώ μετρήθηκε η εγκεφαλική τους δραστηριότητα μέσα σε ένα λειτουργικό μαγνητικό τομογράφο. Τα μισά από τα άτομα είδαν τις εικόνες το πρωί και ξανά, 12 ώρες αργότερα, το βράδυ. Το άλλο μισό είδε τις εικόνες το βράδυ και για δεύτερη φορά το επόμενο πρωί, μετά από έναν βραδινό ύπνο.

Όσοι είχαν «κοιμηθεί μαζί με τις εικόνες» ανέφεραν λιγότερη συναισθηματική απόκριση στις εικόνες τη δεύτερη φορά σε σχέση με εκείνους που δεν είχαν, ενώ οι μαγνητικές τομογραφίες τους έδειξαν λιγότερη δραστηριότητα στο κέντρο συναισθηματικής επεξεργασίας του εγκεφάλου, υποδηλώνοντας ότι ο ύπνος – ειδικά, το REM ύπνος – είχε μετριάσει την αγωνία που σχετίζεται με την εμπειρία.

Διαβασε ακομα

Μπορούμε να συνομιλήσουμε με κάποιον που κοιμάται;

Θεωρίες για τα όνειρα

Υπάρχουν, ωστόσο, άλλες θεωρίες για τη λειτουργία των ονείρων. Η θεωρία της προσομοίωσης – που έχει τις ρίζες της στην εξελικτική βιολογία – υποστηρίζει ότι τα όνειρα είναι μια πρόβα για απειλές και αρνητικές καταστάσεις, προσφέροντάς μας μία «εμπειρία» ώστε να αντιμετωπίσουμε τέτοιες καταστάσεις στην πραγματική ζωή.

Η επανάληψη των ονείρων λειτουργεί ως αντανάκλαση των πρόσφατων ανησυχιών, σκέψεων και εμπειριών (κάτι που ο Φρόυντ αποκάλεσε «υπόλειμμα ημέρας»). Για παράδειγμα, οι ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ζώων ονειρεύονται περισσότερα ζώα παρά ο μέσος άνθρωπος. Και οι ιδιοκτήτες σκύλων που κοιμούνται σε κοντινή απόσταση από τα σκυλιά τους ονειρεύονται περισσότερα σκυλιά από εκείνους των οποίων οι σκύλοι σύντροφοι κοιμούνται σε διαφορετικό μέρος του σπιτιού.

Αν όλα αυτά ακούγονται κάπως κυριολετικά, αξίζει να σημειωθεί ότι η έρευνα του Robert Stickgold, καθηγητή ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, υποδηλώνει ότι η συνέχεια των ονείρων δεν ασχολείται τόσο με τα γεγονότα όσο με τα συναισθήματα. Διαπίστωσε ότι αυτοί που έβλεπαν όνειρα ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν την εμφάνιση συναισθημάτων, εμπειριών ή ανησυχιών κατά τη διάρκεια της ημέρας στα όνειρά τους.

Όνειρα και μνήμη

Ο Stickgold συνέχισε να εξετάζει την επίδραση των ονείρων στην εδραίωση της μνήμης, χρησιμοποιώντας μια μελέτη εικονικού λαβύρινθου. Σε πρώτη φάση, τα υποκείμενα έπρεπε να βρουν τον δρόμο τους έξω από το λαβύρινθο από διαφορετικές τυχαίες τοποθεσίες, περνώντας αξιομνημόνευτα ορόσημα στην πορεία. Τις επόμενες πέντε ώρες, η μισή ομάδα πήρε έναν υπνάκο 90 λεπτών, ενώ οι άλλες παρέμειναν ξύπνιες. Όταν δοκιμάστηκαν ξανά στο λαβύρινθο, ο ύπνος είχε θετική επίδραση στη μνήμη. Ωστόσο, οι άνθρωποι που είχαν ονειρευτεί συγκεκριμένα τον λαβύρινθο, ή παρόμοιο θέμα, βελτίωσαν την απόδοσή τους 10 φορές περισσότερο από εκείνους που δεν το έκαναν. Ο ύπνος ήταν σημαντικός, αλλά ήταν το όνειρο που χρησίμευε ως δραστηριότητα επίλυσης προβλημάτων.

Λέγεται ότι ο Ρώσος επιστήμονας του 19ου αιώνα Dmitri Mendeleev οραματίστηκε τον περιοδικό πίνακα σε ένα όνειρο. Το ποίημα του Samuel Taylor Coleridge Kubla Khan: or A Vision in a Dream φέρεται να του ήρθε σε ένα όνειρο – και παρέμεινε ημιτελές επειδή ενοχλήθηκε ενώ προσπαθούσε να το γράψει όταν ξύπνησε.

Τα όνειρά μας είναι ένας μοναδικός δρόμος μέσω του οποίου μπορούμε να έχουμε πρόσβαση στη δημιουργικότητά μας. «Και είναι δωρεάν» σημειώνει η η Haynes.

«Δεν έχω κανένα πρόβλημα με την ιδέα ότι τα όνειρα μπορεί να αποκαλύπτουν κάτι», λέει ο Solms. «Αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι ότι μετά από 120 χρόνια έρευνας – και με όλη την τεχνολογία στα χέρια μας – γνωρίζουμε ακόμα τόσα λίγα για τα όνειρα».

Με πληροφορίες από Guardian