Η παρακάτω ιστορία ίσως σου φανεί γνώριμη. Είσαι στο κομμωτήριο και μόλις κάθεσαι στον λουτήρα η κομμώτρια σού δείχνει το σαμπουάν που πρόκειται να χρησιμοποιήσει στα μαλλιά σου. Πιθανότατα σου λέει πως πρόκειται για μια νέα σειρά, φτιαγμένη από 90% φυσικά συστατικά. Σού δίνει να διαβάσεις και το συνοδευτικό φυλλάδιο με σύντομες περιγραφές του κάθε προϊόντος. Διαβάζεις ότι τα προϊόντα χρησιμοποιούν εκχυλίσματα από διάφορα φρούτα.

Αποφασίζεις να κάνεις την αγορά και επιστρέφοντας στο σπίτι ρίχνεις μια πιο προσεκτική ματιά στον κατάλογο των συστατικών. Κετοστεαρυλική αλκοόλη, γλυκερίνη, χλωριούχο μπεεντριμόνιο, μυριστικός ισοπροπυλεστέρας. Όλα κοινά, εργαστηριακά παραγόμενα συστατικά. Πιθανόν κανένα από αυτά δεν σου προκαλεί ανησυχία, ωστόσο διαπιστώνεις ότι παρά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από οποιοδήποτε από τα εκχυλίσματα φρούτων, δεν αναδεικνύονται στις διαφημίσεις της εταιρείας.

Η τακτική αυτή, που χρησιμοποιείται συχνά με επιτυχία, είναι εκατοντάδων ετών. Εφαρμόζεται συχνά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, από brands και influencers, καθώς και από πολιτικούς σε όλο τον κόσμο.

Body image

Συχνά αποκαλούμενη «επίκληση στη φύση» ή «νατουραλιστική πλάνη», είναι ένας από τους πιο συχνά εμφανιζόμενους τύπους λογικής πλάνης, ή ελαττώματα στη συλλογιστική που μπορούν να κάνουν έναν ισχυρισμό να ακούγεται εκπληκτικά πειστικός. Κάθε φορά που ακούς κάποιον να ισχυρίζεται ότι ένα προϊόν ή μια πρακτική είναι ανώτερο επειδή είναι «φυσικό», ή ότι ένα άλλο είναι κατώτερο (ή ακόμη και επιβλαβές) επειδή δεν είναι «φυσικό», πρόκειται για τη νατουραλιστική πλάνη. Το ίδιο συμβαίνει και με τα επιχειρήματα ότι κάτι είναι «όπως το σχεδίασε η φύση», ή ότι κάτι είναι κακό ειδικά επειδή είναι «χημικό» ή «συνθετικό».

Η φύση είναι, από πολλές απόψεις, υπέροχη. Και έχει πολλά να μας διδάξει. Γιατί λοιπόν δεν είναι αλήθεια ότι κάτι είναι καλύτερο μόνο και μόνο επειδή προέρχεται από τη φύση;

Αρχικά, επειδή η φύση, ασφαλώς, δεν έχει προθέσεις – όχι με οποιαδήποτε συνειδητή έννοια. Ως εκ τούτου, δεν έχει προθέσεις ούτε για να είναι καλή, ούτε για να βοηθήσει τους ανθρώπους, συγκεκριμένα.

Δεν χρειάζεται να γίνουμε πολύ φιλοσοφικοί για να το κατανοήσουμε αυτό. Αρκεί να σκεφτούμε μερικές από τις δημιουργίες της φύσης. Το αρσενικό, το οποίο μπορεί να σκοτώσει έναν ενήλικα με μια δόση μόλις 70mg, είναι φυσικό. Το ίδιο και ο αμίαντος, ο οποίος προκαλεί καρκίνο. Το κυάνιο, το οποίο μπορεί να σκοτώσει με μόλις 1,5mg ανά κιλό σωματικού βάρους, αν καταποθεί, είναι μια φυτοτοξίνη που παράγεται, φυσικά, από περισσότερα από 2.000 διαφορετικά είδη φυτών, συμπεριλαμβανομένων των αμυγδάλων, των βερίκοκων και των ροδάκινων. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ορισμένες «φυσικές» θεραπείες που κυκλοφορούν συχνά στο εμπόριο – όπως οι αλεσμένοι σπόροι βερίκοκου – μπορεί στην πραγματικότητα να είναι επικίνδυνες για κατανάλωση.

Και αυτό είναι το πρόβλημα με τη χρήση της λέξης φυσικό που χρησιμοποιείται τόσο συχνά για την εμπορία προϊόντων. Πρόκειται για έναν ανεπαρκώς ορισμένο όρο που δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το προϊόν που επισημαίνεται ως τέτοιο θα είναι καλύτερο για σένα, ή πράγματι ασφαλέστερο, από οποιεσδήποτε άλλες εναλλακτικές λύσεις.

Μια έρευνα για προϊόντα οδοντοφυΐας για μωρά που χαρακτηρίζονταν ως «φυσικά» διαπίστωσε, για παράδειγμα, ότι περισσότερα από 370 βρέφη παρουσίασαν ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως επιληπτικές κρίσεις ή παραλήρημα. Τα προϊόντα βρέθηκε ότι περιείχαν ασυνεπή, και κατά καιρούς αυξημένα, επίπεδα μπελαντόνας, γνωστής και ως θανατηφόρο νυχτολούλουδο.

Φυσικά, υπάρχουν και άλλα φυσικά φαινόμενα που θα μπορούσαμε να εξετάσουμε πέρα από τα συστατικά που χρησιμοποιούνται στα προϊόντα. Η ευλογιά, για παράδειγμα, κάποτε σκότωνε έναν στους τρεις ανθρώπους που μόλυνε. Αυτός ο φυσικός ιός ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο 300-500 εκατομμυρίων ανθρώπων μόνο τον 20ό αιώνα, πριν εξαλειφθεί χάρη στον εμβολιασμό. Δηλητηριώδης κισσός και πολιομυελίτιδα, ανεμοστρόβιλοι και τσιμπήματα από τσιμπούρια, ο αναπόφευκτος και ενδεχόμενος θάνατος του Ήλιου που θα δώσει τέλος σε όλη τη ζωή στη Γη; Φυσικό, φυσικό, φυσικό.

Στο δοκίμιό του «Περί φύσης» του 1874, αυτό ήταν ένα από τα κύρια προβλήματα της «επίκλησης στη φύση» που επεσήμανε ο φιλόσοφος John Stuart Mill. «Είτε είναι σωστό να σκοτώνουμε επειδή η φύση σκοτώνει- να βασανίζουμε επειδή η φύση βασανίζει- να καταστρέφουμε και να ερημώνουμε επειδή η φύση κάνει το ίδιο- είτε οφείλουμε να μην εξετάζουμε καθόλου τι κάνει η φύση, αλλά να κάνουμε αυτό που είναι καλό να κάνουμε». Με άλλα λόγια, αν η προϋπόθεση της επίκλησης στη φύση είναι σωστή ότι οτιδήποτε «φυσικό» πρέπει να είναι καλύτερο, επειδή είναι φυσικό, τότε πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να αγκαλιάσουμε οτιδήποτε προέρχεται από τη φύση. Αν δεν είμαστε, λοιπόν, μάλλον δεν πιστεύουμε πραγματικά ότι κάτι είναι εγγενώς καλύτερο επειδή είναι φυσικό.

Εν τω μεταξύ, υπάρχουν εκατοντάδες πράγματα που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι δεν είναι φυσικά και τα οποία, στην πραγματικότητα, έχουν κάνει τη ζωή αρκετά καλύτερη για πολλούς από εμάς. Πριν από τη σύγχρονη ιατρική, περισσότερες από μία στις 100 γυναίκες πέθαιναν στον τοκετό. Στις πλούσιες, βιομηχανικές χώρες όπως για παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο, σήμερα είναι περίπου μία στις 10.000. Πριν από την παγκόσμια εξάπλωση των εμβολιασμών, ο κοκκύτης σκότωνε ένα στα 10 παιδιά που είχαν μολυνθεί. Μετά την παγκόσμια εξάπλωση του εμβολιασμού, οι θάνατοι μειώθηκαν σε ένα κλάσμα – συγκεκριμένα στο 1/157 – σε σχέση με πριν.

Αυτό είναι απλά φάρμακο. Κοίτα γύρω σου αυτή τη στιγμή και θα δεις δεκάδες άλλα παραδείγματα. Μπορεί να μην είναι «φυσικό» να φοράς γυαλιά, να βάζεις τα τρόφιμα στο ψυγείο ή να ανοίγεις τη θέρμανση το χειμώνα, για παράδειγμα – αλλά για πολλούς από εμάς είναι καλύτερη εναλλακτική από το να κυκλοφορείς χωρίς να βλέπεις, να αφήνεις το κρέας να χαλάσει ή να τρέμεις από το κρύο.

Πολλά από τα τρόφιμα που τρώμε δεν μας έρχονται όπως μας τα παρουσιάζει η φύση. Το επεξεργαζόμαστε και το μαγειρεύουμε. Η συγκομιδή, το άλεσμα και η επεξεργασία των δημητριακών βοήθησε στη μετάβαση του είδους μας από νομαδικούς κυνηγούς-συλλέκτες σε εγκατεστημένους αγρότες, ικανούς να οικοδομήσουν εξελιγμένους πολιτισμούς. Το ίδιο και ο τρόπος με τον οποίο καλλιεργήσαμε και διασταυρώσαμε τα φυτά – πράγμα που σημαίνει ότι πολλά από τα θρεπτικά τρόφιμα που θεωρούμε «φυσικά» σήμερα, από το πορτοκαλί καρότο μέχρι τη σύγχρονη μπανάνα, μοιάζουν (και έχουν πολύ διαφορετική γεύση) από τους άγριους προγόνους τους.

Φυσικά, θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι τα προϊόντα που κατασκευάζει ο άνθρωπος δεν μας προκαλούν επίσης προβλήματα, είτε πρόκειται για ρύπανση από συνθετικά πλαστικά είτε για τη χρήση όπλων και εκρηκτικών. Ούτε σημαίνει ότι, σε πολλές περιπτώσεις, η πιο «φυσική» επιλογή δεν είναι καλύτερη για εμάς. Σημαίνει όμως ότι δεν μπορούμε να υποθέσουμε ότι η πιο «φυσική» επιλογή είναι καλύτερη μόνο και μόνο επειδή είναι φυσική – παρά τη συχνή τάση των ανθρώπων να πιστεύουν το αντίθετο. Μπορεί τα καρότα να είναι καλύτερα για μας από τα πατατάκια, αλλά το ίδιο ισχύει και για την παρακεταμόλη έναντι του αρσενικού.

Μερικά από αυτά τα παραδείγματα υποδηλώνουν ένα από τα άλλα βασικά προβλήματα με την «επίκληση στη φύση» – πώς μπορείς να οριοθετήσεις τι είναι και τι δεν είναι φυσικό; Οι άνθρωποι, τελικά, προέρχονται από τη φύση. Έτσι, αν οτιδήποτε παράγει ένα ζώο ή ένα φυτό είναι «φυσικό», γιατί δεν είναι «φυσικό» οτιδήποτε κάνει ο άνθρωπος; Και τι γίνεται με εκείνες τις δημιουργίες που είναι μείγματα από αυτά που παραδοσιακά θεωρούμε φυσικά και ανθρωπογενή – όπως τα εμβόλια, τα οποία προέρχονται από τα μέρη ενός (φυσικού) ιού ή βακτηρίου και, όταν εγχέονται, βοηθούν το ανοσοποιητικό μας σύστημα να μάθει πώς να αποκρούει (φυσικά) το ίδιο παθογόνο στο μέλλον;

«Όπως όλες οι πραγματικά ενδιαφέρουσες λέξεις, η «φύση» είναι ένα μιλφέιγ εννοιών», γράφει η ιστορικός της επιστήμης Lorraine Daston. Μπορεί να σημαίνει σχεδόν τα πάντα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Αυτή η ολισθηρότητα, βέβαια, είναι ακριβώς αυτό που την κάνει τόσο έξυπνη γλώσσα για το μάρκετινγκ – και το κάνει τόσο εύκολο να την πατήσουμε.

Υπάρχει και ένα άλλο πρόβλημα: Ακόμη και αν υπήρχε μια σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ «ανθρώπων» και «φύσης», συχνά δεν είμαστε πολύ καλοί στο να γνωρίζουμε τι είναι πραγματικά συνθετικό, σε σχέση με το τι δεν είναι.

Για παράδειγμα, βουρτσίζουμε τα δόντια μας. Είναι φυσικό να βουρτσίζουμε τα δόντια μας με φθοριούχο οδοντόκρεμα; Τι θα έλεγες να βουρτσίζες τα δόντια σου με μια μη φθοριούχο οδοντόκρεμα;

Για πολλούς από εμάς, το ένστικτό μας μπορεί να είναι να πούμε ότι το βούρτσισμα με φθόριο είναι αφύσικο, ενώ το βούρτσισμα με μη φθοριούχο οδοντόκρεμα είναι φυσικό. Αλλά το φθόριο είναι ένα φυσικό ορυκτό που μπορεί να βρεθεί στο έδαφος, το νερό και τους βράχους, ενώ ένα από τα συνήθη υποκατάστατά του στις «φυσικές» οδοντόκρεμες, ο νανο-υδροξυαπατίτης, είναι συνθετικό. Και, φυσικά, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το βούρτσισμα των δοντιών μας, σίγουρα με τα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε σήμερα, απέχει πολύ από το φυσικό- το πιο κοντινό που έχουν τα πρωτεύοντα θηλαστικά στο βούρτσισμα των δοντιών τους είναι το «νήμα» με ό,τι βρίσκεται στα χέρια τους (όπως φτερά πουλιών). Ακόμη και αν θέλαμε να βουρτσίσουμε τα δόντια μας με τον τρόπο που τα βούρτσιζαν οι άνθρωποι πρόγονοί μας, θα έπρεπε να τρίβουμε τα δόντια μας με ένα κλαδί, τρίχες χοίρου ή ακόμη και με μυτερά αγκάθια σκαντζόχοιρου.

Εν τω μεταξύ, αν σου έλεγε κάποιος ότι έχει φτιάξει ένα ποτό για σένα που αποτελείται κατά 99% από μονοξείδιο του διυδρογόνου, θα αντιδρούσες; Αυτή η χημική ονομασία ακούγεται αρκετά συνθετική, άλλωστε, μέχρι να το καλοσκεφτείς.

Το μονοξείδιο του διυδρογόνου είναι, φυσικά, δύο άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου. Ίσως σου είναι πιο οικείο να το βλέπεις γραμμένο με χημική στενογραφία: H2O. Με άλλα λόγια, νερό.

Την επόμενη φορά που θα δεις ένα προϊόν να διακινείται στην αγορά με το επιχείρημα ότι είναι φυσικό – ή θα δεις κάποιον να διαφωνεί με κάτι επειδή δεν είναι – αξίζει να αναρωτηθείς τι πραγματικά σημαίνει. Και, ίσως, να αναρωτηθείς γιατί εκείνοι που βρίσκονται πίσω από το προϊόν ή την πρακτική στηρίζονται στην πλάνη της «επίκλησης στη φύση» για να πείσουν το κοινό για τα πλεονεκτήματά του – αντί απλά να εκθέσουν το λογικό επιχείρημα για το γιατί είναι στην πραγματικότητα η καλύτερη επιλογή.

Με πληροφορίες από BBC

Tags