Λίγοι σκηνοθέτες είναι τόσο άμεσα αναγνωρίσιμοι από την αισθητική στις ταινίες τους όσο ο Tim Burton (Τιμ Μπάρτον). Από τότε που το “Beetlejuice” έγινε μια ανέλπιστη επιτυχία το 1988, η σκοτεινή ευαισθησία και οι παιχνιδιάρικες, goth πινελιές του φαίνεται πως γοητεύουν διαχρονικά το κοινό.

Με το sequel του Σκαθαροζούμη να έχει τρελάνει – και πάλι – κόσμο, ο Burton επιμένει να είναι «μία κατηγορία από μόνος στου» στην κινηματογραφική παραγωγή του Hollywood: Το κυρίαρχο goth στοιχείο σε συνδυασμό με τα μακάβρια αλλά και ρομαντικά σκηνικά της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής, τα εμβληματικά λογοτεχνικά τέρατα του είδους, τη συναισθηματικά κωδικοποιημένη μόδα της «μαύρης υποκουλτούρας» και το απίστευτο χιούμορ δημιουργούν ένα μοναδικό αποτέλεσμα.

Η ευαισθησία των goth χαρακτήρων

Ο Burton συνδυάζει πολλαπλά στιλ, πάντα με τον ήρωα ή την ηρωίδα να ξεχωρίζει ως μία περήφανα «γοτθική» μορφή. Στο “Beetlejuice”, η Lydia της Wynona Ryder χαρακτηρίζεται ως η συναισθηματικά πολύπλοκη ηρωίδα, ντυμένη από την κορυφή ως τα νύχια στα μαύρα με χλωμό δέρμα και μυτερά κοντά bangs, σε αντίθεση με την «άνιωθη» μητέρα της που συμπυκνώνει το power dressing της δεκαετίας του 1980.

Αντίστοιχα, ο Edwards στον «Ψαλιδοχέρη» (1990), με την ολόσωμη δερμάτινη αμφίεσή του, τις αγκράφες και τα έντονα μαύρα «μυτερά» μαλλιά, παραπέμπει στην goth-punk σκηνή της δεκαετίας του 1970.

Όλοι οι χαρακτήρες αντανακλούν την αποξένωση του Burton ως παιδί, ενώ συνδέονται ευρύτερα με την ευαισθησία των goth. «Ήμουν ακριβώς στην κατάλληλη ηλικία για να μου κάνει βαθιά εντύπωση το “Beetlejuice” – ειδικά η Winona Ryder ως Lydia Deetz, και το υπέροχο goth στιλ της», λέει η Catherine Spooner, καθηγήτρια λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Lancaster, η οποία έχει γράψει εκτενώς για τη γοτθική κουλτούρα.

«Για τον 15χρονο γοτθικό εαυτό μου, το να βλέπω ένα γοτθικό κορίτσι να απεικονίζεται με συμπάθεια στην οθόνη ήταν απίστευτα ενθαρρυντικό».

Η προέλευση του goth

Με τις ταινίες του, ο Burton έχει εμπνευστεί αλλά και εμπλουτίσει τη μόδα των goth. Ο σκηνοθέτης είναι οπαδός της «υβριδικότητας» και πάει τους θεατές σε ένα gpthic ταξίδι ανά τους αιώνες, μέσα από την αρχιτεκτονική, την τέχνη, τη μόδα, τη μουσική και τον κινηματογράφο.

Κάποιοι εντοπίζουν την προέλευσή του goth στον γερμανικό γοτθικό στρατό που έπαιξε ρόλο στην πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Άλλοι στις αρχές του 12ου αιώνα και στην ανακαίνιση της μονής του Saint-Denis στο Παρίσι από τον ηγούμενο Suger, ο οποίος δανείστηκε πτυχές της ρoμανικής αρχιτεκτονικής που αποσκοπούσαν στην αύξηση του ύψους και του όγκου.

Τα μεταγενέστερα σχέδια της Παναγίας των Παρισίων και του Αββαείου του Ουέστμινστερ χαρακτηρίζονται από τοξωτούς θόλους, ιπτάμενες αντηρίδες και τεράστιες αψίδες.

Ταυτόχρονα, τα γκαργκόιλ – οι παράξενες δαιμονικές μορφές που δημιουργήθηκαν για να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα – έφεραν μια απόχρωση του φανταστικού στα ιερά κτίρια.

Το αλλόκοτο και το μεγαλειώδες

Παρόλο που η μεταγενέστερη γοτθική λογοτεχνία και τέχνη αποστασιοποιήθηκε – ή υπονόμευσε – τα θρησκευτικά ιδεώδη, τα σπηλαιώδη κτήρια με τις τοξωτές οροφές και τους κρυφούς χώρους παρέμειναν στα έργα της γοτθικής λογοτεχνίας, προκαλώντας στοιχειωμένες εικόνες του υπερφυσικού.

Υπάρχει, παράλληλα, ένας ρομαντισμός που ενυπάρχει σε αυτές τις εκφράσεις του γοτθικού, ο οποίος εξακολουθεί να αγκαλιάζεται από τη γοτθική κουλτούρα και μπορεί να γίνει αισθητός μέσα από τις αφηγήσεις του Burton.

«Η γοτθική λογοτεχνία και τέχνη είχαν από την αρχή να κάνουν με την επιρροή – όχι μόνο με την έκφραση μεγάλων συναισθημάτων, όπως ο τρόμος και το πάθος, αλλά και με το να κάνουν τον αναγνώστη ή τον θεατή να μοιραστεί αυτά τα συναισθήματα», λέει η Spooner.

«Αναπτύχθηκε ένα ολόκληρο ρεπερτόριο τεχνικών, από το μεγαλειώδες έως το αλλόκοτο, για να το υποστηρίξει αυτό. Η γοτθική μόδα χρησιμοποιεί τις ίδιες τεχνικές και έτσι συνδέεται με τα συναισθήματά μας με έναν ιδιαίτερα ενστικτώδη τρόπο».

Κρανία, μάγισσες και δαίμονες

Παρόλο που η μόδα της πολύ πρώιμης γοτθικής τέχνης έτεινε να αντανακλά την εποχή παρά το συναισθηματικό περιεχόμενο των χαρακτήρων της, η σύγχρονη γοτθική ευαισθησία μπορεί να βρεθεί σε πλήθος ιστορικών πινάκων.

Έργα όπως το Πορτρέτο ενός ανθρώπου – Memento Mori (περίπου 1502) του Andrea Previtali προορίζονταν ως συμβολικές υπενθυμίσεις για το αναπόφευκτο του θανάτου, συχνά με νεκροκεφαλές και σάπια φρούτα.

Memento Mori, Andrea Previtali / Πηγή: Wikimedia Commons

Εικόνες μαγισσών και δαιμόνων αφθονούν στους πίνακες του 18ου και 19ου αιώνα, «παντρεύοντας την τερατογένεση με τη μεγαλειώδη ομορφιά».

Ο πίνακας «Ο εφιάλτης» του Johann Heinrich Füssli το 1781 απεικονίζει μια δαιμονική φιγούρα στον κορμό μιας γυναίκας που κοιμάται βαθιά, τυλιγμένη με ένα λευκό, κυματιστό νυχτικό, ενώ το έργο «Η γυναίκα νυχτερίδα» του Albert Joseph Penot το 1890 δείχνει μια καμπυλωτή γυναίκα με χλωμό δέρμα και σκούρα μαλλιά να πετάει, με τα φτερά της να χτυπάνε σε έναν ταραγμένο ουρανό.

Τα έργα του Sir John Everett Millais περιέχουν πιο διακριτικά γοτθικά στοιχεία: Η «Οφηλία» του (1853) είναι τυλιγμένη σε περίτεχνη δαντέλα και καλυμμένη με λουλούδια, καθώς επιπλέει στο ρεύμα, ενώ οι καταδικασμένοι εραστές στο έργο «A Huguenot, on St Bartholomew’s Day» (1852), ένας προτεστάντης και ένας καθολικός, είναι τυλιγμένοι σε μαύρα υφάσματα.

Παραφροσύνη και χάος

Τον 20ό αιώνα, οι Γερμανοί εξπρεσιονιστές κατέγραψαν ένα ξεχωριστό μείγμα τρόμου και ομορφιάς. Το κίνημα ενέπνευσε την άνοδο του γοτθικού κινηματογράφου και, αργότερα, του Burton.

Τα θέματα της παραφροσύνης, του χάους και του θανάτου οργιάζουν σε αυτούς τους πίνακες, πολλοί από τους οποίους επηρεάστηκαν από τον αναπτυσσόμενο κόσμο της ψυχανάλυσης, αντανακλώντας την ψυχολογία μέσα από εξωτερικούς δείκτες, όπως το σκηνικό, τα ρούχα και ο φωτισμός.

Οι πίνακες του Edvard Munch (Έντβαρτ Μουνκ) συχνά αποτύπωναν φιγούρες παρείσακτων. Ο πίνακας του 1895 «Αγάπη και Πόνος» – που αργότερα πήρε το παρατσούκλι «Βαμπίρ» – απεικονίζει ένα ζευγάρι που αγκαλιάζεται – η γυναίκα, με χλωμό δέρμα και ρέουσες τούφες από κατακόκκινα μαλλιά, είναι τυλιγμένη πάνω σε έναν άνδρα, ντυμένο στα μαύρα, με δέρμα σε πράσινη απόχρωση.

Οι πίνακες του Munch ήταν βουτηγμένοι στη σκιά και έφεραν τίτλους όπως «Ζήλια», «Άγχος» και «Απελπισία». Ο πίνακάς του «Η Κραυγή» (1893) είναι διάσημος για τη σκηνή της απόλυτης αγωνίας.

Η σκοτεινή μαγεία

Ο Léon Spilliaert αποτύπωσε μια παρόμοια καθαρτική αίσθηση τρόμου στους πίνακές του. Η αυτοπροσωπογραφία του (1907) απεικονίζει τον καλλιτέχνη με βαμπιρικό σκληρό λευκό γιακά και μεγάλο μαύρο παλτό να στοιχειώνεται από μια συγκέντρωση μορφών, οι οποίες θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως σκούρα ρούχα που κρέμονται ή ως φανταστικές εμφανίσεις.

Οι δυναμικές γυναίκες της Leonor Fini είναι συχνά ντυμένες με στολίδια από λευκή δαντέλα, πυκνά μαύρα φτερά ή πληθωρικά μεταξωτά. Στην απεικόνιση της πριγκίπισσας Francesca Ruspoli που μοιάζει με μάγισσα το 1944, η αριστοκράτισσα είναι ντυμένη από την κορυφή ως τα νύχια στα μαύρα, με το πάνω μέρος της καλυμμένο με μακριά γούνα και τη φούστα της μέχρι το πάτωμα να αστράφτει στο φως. Κρατάει ένα λεπτό στιλέτο, ενώ τα κατάμαυρα μαλλιά της στροβιλίζονται στον μελανό ουρανό.

Στο έργο «Ο Άγγελος της Ανατομίας» του 1949, η Fini καταργεί τα ρούχα, ασκώντας γοτθική μαγεία στην ανθρώπινη μορφή – η κεντρική φιγούρα έχει μόνο σάρκα στο πρόσωπό της, ενώ στο σώμα της είναι εκτεθειμένοι οι μυες και τα οστά.

Η Leonora Carrington αγκάλιασε επίσης τη σκοτεινή μαγεία του σουρεαλισμού, με κοστούμια που αντανακλούν τις μάσκες των γιατρών της πανούκλας που μοιάζουν με πουλιά, γυναίκες στολισμένες με μαύρα φτερά και μετάξι και φανταστικά υβρίδια ζώων-ανθρώπων.

To goth στη μουσική, τη φωτογραφία και τη μόδα

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, το γοτθικό βρήκε νέα ζωή στην υποκουλτούρα των goth, εμπνευσμένη σε μεγάλο βαθμό από μουσικούς όπως η Siouxsie Sioux και οι The Cure.

Αυτό το κίνημα συνέχισε να συνυφαίνει την εσωτερική ζωή με την εξωτερική έκφραση. Οι εικαστικοί καλλιτέχνες έπαιξαν με αυτές τις ιδέες – η σειρά An Exorcism της Penny Slinger από τη δεκαετία του 1970 παρουσιάζεται αυτή τη στιγμή στην γκαλερί Richard Saltoun στο Λονδίνο και απεικονίζει την καλλιτέχνιδα σε ένα ερειπωμένο αρχοντικό, ανατρέποντας τα νυφικά και θρησκευτικά ρούχα με σκοτεινή ρομαντική αισθητική, ενώ παράλληλα προκαλεί την ψυχολογική εξατομίκευση της ηρωίδας της, που μοιάζει με ταινία τρόμου.

Φωτογράφοι, όπως η Carrie Mae Weems έχουν κατηγοριοποιηθεί ως Southern Gothic, αντιμετωπίζοντας τα φαντάσματα της βίας και της δουλείας, ενώ καλλιτέχνες όπως η Marina Abramović έχουν αγκαλιάσει το goth σε έργα που εξερευνούν το θάνατο και την πνευματικότητα.

Το γοτθικό έχει και έναν ηχηρό αντίκτυπο στην κυρίαρχη μόδα, με σχεδιαστές όπως ο Rick Owens, ο Yohji Yamamoto και ο Alexander McQueen να χρησιμοποιούν όχι μόνο τη ζοφερή αισθητική, αλλά και τις ιδέες της εξέγερσης και της ψυχολογικής έκφρασης.

Με πληροφορίες από BBC

Tags