Από το ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ πραγματικά στο φεγγάρι μέχρι το ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι υπεύθυνος για το ξέσπασμα του Covid ήταν ο παγκολίνος, οι θεωρίες συνωμοσίας ασκούν μια… περίεργη γοητεία στους ανθρώπους. Γιατί όμως είναι τόσο σαγηνευτικές; Και τι μπορούμε να κάνουμε για να μην πέσουμε στην παγίδα τους;
Ο Έλβις είναι ζωντανός κι η Γη επίπεδη: Γιατί οι άνθρωποι λατρεύουμε τις θεωρίες συνωμοσίας
Από το ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ πραγματικά στο φεγγάρι μέχρι το ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι υπεύθυνος για το ξέσπασμα του Covid ήταν ο παγκολίνος, οι θεωρίες συνωμοσίας ασκούν μια… περίεργη γοητεία στους ανθρώπους. Γιατί όμως είναι τόσο σαγηνευτικές; Και τι μπορούμε να κάνουμε για να μην πέσουμε στην παγίδα τους;
Από το ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ πραγματικά στο φεγγάρι μέχρι το ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι υπεύθυνος για το ξέσπασμα του Covid ήταν ο παγκολίνος, οι θεωρίες συνωμοσίας ασκούν μια… περίεργη γοητεία στους ανθρώπους. Γιατί όμως είναι τόσο σαγηνευτικές; Και τι μπορούμε να κάνουμε για να μην πέσουμε στην παγίδα τους;
Από το ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ πραγματικά στο φεγγάρι μέχρι το ότι η Γη είναι επίπεδη ή ότι υπεύθυνος για το ξέσπασμα του Covid ήταν ο παγκολίνος, οι θεωρίες συνωμοσίας ασκούν μια… περίεργη γοητεία στους ανθρώπους. Γιατί όμως είναι τόσο σαγηνευτικές; Και τι μπορούμε να κάνουμε για να μην πέσουμε στην παγίδα τους;
Οι θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν όσο υπάρχουν και οι άνθρωποι. Όμως τώρα με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις ειδήσεις να παίζουν όλο το 24ωρο, μπορεί να εκτεθείς σε παραπληροφόρηση και θεωρίες συνωμοσίας πολύ περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν, σύμφωνα με την Shauna Bowes, PhD, η οποία συνέγραψε την ανασκόπηση της Αμερικανικής Ψυχολογικής Ένωσης (APA) με τίτλο Why Some People Are Willing to Believe Conspiracy Theories (Γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να πιστέψουν θεωρίες συνωμοσίας).
Όμως, παρά την αυξημένη έκθεση σε «εναλλακτικά γεγονότα» μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν είναι πιο επιρρεπείς στο να υποκύπτουν σε ανακρίβειες από ό,τι οι προηγούμενες γενιές.
Παρόλα αυτά, η προσβασιμότητα έχει οδηγήσει σε ένα συνολικά αυξημένο ενδιαφέρον για τις θεωρίες συνωμοσίας. Αυτό εγείρει το ερώτημα: Τι, ακριβώς, οδηγεί τους ανθρώπους να πιστεύουν ολόψυχα στη θεωρία της επίπεδης γης ή στην fake προσεδάφιση στη Σελήνη;
Οι άνθρωποι μπορεί να είναι επιρρεπείς στο να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας λόγω ενός συνδυασμού χαρακτηριστικών της προσωπικότητας και κινήτρων, όπως το να βασίζονται έντονα στη διαίσθησή τους, να αισθάνονται ανταγωνισμό και ανωτερότητα απέναντι στους άλλους και να αντιλαμβάνονται απειλές στο περιβάλλον τους, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε από την Αμερικανική Ψυχολογική Ένωση στο περιοδικό Psychological Bulletin.
Τα αποτελέσματα της μελέτης διαμορφώνουν μια διαφοροποιημένη εικόνα για το τι ωθεί τους θεωρητικούς της συνωμοσίας, σύμφωνα με την επικεφαλής συγγραφέα Shauna Bowes, διδακτορική φοιτήτρια κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Emory.
Διαβασε ακομα
9 απίστευτες θεωρίες συνωμοσίες που βγήκαν αληθινές«Οι θεωρητικοί της συνωμοσίας δεν είναι πιθανό να είναι όλοι απλοϊκοί, ψυχικά άρρωστοι άνθρωποι – ένα πορτρέτο που συνήθως ζωγραφίζεται στη λαϊκή κουλτούρα», δήλωσε η Bowes. «Αντίθετα, πολλοί στρέφονται στις θεωρίες συνωμοσίας για να ικανοποιήσουν στερημένες ανάγκες παρακίνησης και να δώσουν νόημα στη στεναχώρια και την εξασθένιση».
Όσο υπάρχουν άνθρωποι, υπάρχουν και θεωρίες συνωμοσίας. Οι έρευνες που εξετάζουν τις εξελικτικές ρίζες αυτών των συστημάτων πεποιθήσεων, τα εντόπισαν μέχρι τους πρώτους πολιτισμούς. «Είχες τη δική σου στενή κοινότητα που έπρεπε να προστατεύσεις από απειλές και το να ψάχνεις για ισχυρούς παράγοντες και άλλες ομάδες που θα μπορούσαν να βλάψουν την ομάδα σου θα ήταν πιθανώς χρήσιμο», δήλωσε η Bowes.
Καθώς οι κοινωνίες γίνονταν σταδιακά πιο ολοκληρωμένες, η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας έγινε λιγότερο προσαρμοστικό χαρακτηριστικό. Ωστόσο, η τάση ότι «όλα είναι μια δουλειά από μέσα» εξακολουθεί να υφίσταται.
Η έρευνα της Bowes εξέτασε 52 διαφορετικές μεταβλητές σε εκατοντάδες μελέτες. Τα ευρήματά της υποδηλώνουν ότι η πίστη στη συνωμοσία παρουσιάζει εξαιρετική πολυπλοκότητα και δεν μπορεί να αποδοθεί σε μία μόνο μεταβλητή.
«Η συντριπτική πλειονότητα των συσχετίσεων σχετιζόταν σημαντικά με τον συνωμοσιολογικό ιδεασμό, γεγονός που υποδηλώνει ότι πολλά διαφορετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και πολλά διαφορετικά κίνητρα συμβάλλουν στο να πιστεύεις σε μια θεωρία συνωμοσίας».
Ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας παρουσίαζαν σταθερά ισχυρότερη συσχέτιση με τις συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις από ό,τι άλλα. «Αυτά που πραγματικά ξεχώρισαν σε αυτή την ανάλυση ήταν οι τάσεις αντίληψης απειλής και κινδύνου, το να έχει κανείς κάποιου είδους «περίεργες» πεποιθήσεις και εμπειρίες, να βασίζεται στη διαίσθηση και να είναι ανταγωνιστικός και ανώτερος», δήλωσε η ίδια.
Μας κάνουν να αισθανόμαστε ισχυροί
Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες των θεωριών συνωμοσίας, λένε οι ειδικοί, είναι η εξουσία – ή, πιο συγκεκριμένα, η έλλειψή της. Μόλις βρεθείς σε έναν κόσμο στον οποίο έχεις εξουσία και κάποια επιρροή, είναι πιθανό να νιώσεις μια ανακουφιστική αίσθηση ελέγχου. Όταν όμως οι εξωτερικές συνθήκες και οι ανώνυμοι άνθρωποι φαίνεται να ασκούν υπερβολική επιρροή στην ευημερία σου, έχεις μεγαλύτερη τάση να ψάχνεις για κρυμμένα μοτίβα και σκοπούς.
«Αν υπάρχουν άνθρωποι που έχουν περιθωριοποιηθεί στην κοινωνία, τότε βρίσκονται στο κατώτερο άκρο μιας ασυμμετρίας εξουσίας», λέει στο Time ο Joseph Uscinski, αναπληρωτής καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι και συν-συγγραφέας του βιβλίου American Conspiracy Theories του 2014. «Το ίδιο συμβαίνει και με τους νέους, οι οποίοι δεν έχουν ενσωματωθεί πλήρως στην κοινωνία και προσπαθούν να ανελιχθούν. Τείνουν να πιστεύουν περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας από ό,τι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι που είναι άνετοι στο σύστημα επειδή έχουν πετύχει».
Η προσκόλληση σε θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται καλύτερα με τον εαυτό τους. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο European Journal of Social Psychology διαπίστωσε ότι όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι κατέχουν προνομιακή γνώση, αυτό είναι αρκετό για να τους δώσει μια κάποια ώθηση στο εγώ τους. «Ένα μικρό μέρος στο κίνητρο για την υιοθέτηση… παράλογων πεποιθήσεων», έγραψαν οι ερευνητές, «είναι η επιθυμία να ξεχωρίζει κανείς από το πλήθος».
Οι ανισορροπίες εξουσίας καθιστούν την πολιτική ένα ιδιαίτερα τοξικό σημείο για τις θεωρίες συνωμοσίας. Κάποιος θα κερδίσει σε κάθε εκλογική αναμέτρηση και κάποιος θα χάσει, και οι υποστηρικτές των ανθρώπων που δεν παίρνουν υψηλά αξιώματα έχουν μερικές φορές την τάση να απορρίπτουν τη νομιμότητα εκείνων που τα καταφέρνουν.
Σύμφωνα με δημοσκόπηση του Ιανουαρίου που διεξήχθη από την Washington Post και το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ και δημοσιεύτηκε από το The Hill, μόνο το 31% των ενηλίκων Ρεπουμπλικανών πιστεύει ότι ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν εξελέγη νόμιμα πριν από τέσσερα χρόνια.
Μια δημοσκόπηση της Gallup που πραγματοποιήθηκε το 2001 διαπίστωσε ότι μετά την αμφισβητούμενη ψηφοφορία του 2000, πάνω από το ένα τρίτο των Δημοκρατικών επέμεναν ότι ο τότε πρόεδρος Τζορτζ Μπους είχε κλέψει τις εκλογές. «Το να μην είσαι στην εξουσία τείνει να ρίχνει λάδι στη φωτιά», δήλωσε ο Joseph Parent, καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Notre Dame και συν-συγγραφέας του Uscinski, στο TIME.
Ωστόσο, στην πολιτική και αλλού, δεν είναι όλες οι θεωρίες συνωμοσίας αδικαιολόγητες. «Όπως τα μικρόβια, είναι πάντα μαζί μας και όχι πάντα ανθυγιεινά», σημείωσε ο Parent. «Έχεις την τάση να βλέπεις έξαρση όταν υπάρχουν [πραγματικές] συνωμοσίες (Watergate) και συγκαλύψεις (έκθεση Warren)».
Η πανδημία του COVID-19 τροφοδότησε ουκ ολίγες συνωμοσίες σχετικά με την προέλευση του ιού, και κανείς δεν γνωρίζει ακόμη με βεβαιότητα ποια ήταν η πηγή του.
Διαβασε ακομα
Οι θεωρίες συνωμοσίας για τη 9/11, αλλά 23 χρόνια μετάΟι διάσημοι άνθρωποι αποτελούν μεγάλους κι εύκολους στόχους
Οι διασημότητες βοηθούν τις συνωμοτικές ιδέες να αναπτυχθούν. Δεν είναι τυχαίο που στις πιο πρόσφατες θεωρίες συνωμοσίας πρωταγωνίστρια ήταν η Κέιτ Μίντλετον, αλλά και η Τέιλορ Σουίφτ.
«Σχεδόν εξ ορισμού», οι θεωρίες συνωμοσίας περιλαμβάνουν άτομα υψηλού προφίλ, λέει ο Parent. «[Αφορούν] συνωμότες που εργάζονται μυστικά για να μας εξαπατήσουν. Κανείς δεν θα νοιαζόταν αν οι συνωμότες ήταν ανίσχυροι».
Ο φόβος τροφοδοτεί τις θεωρίες συνωμοσίας
Ο φόβος παίζει επίσης ρόλο, ωθώντας τους ανθρώπους να βρίσκουν αιτίες για θανάσιμους κινδύνους. Αυτό ισχύει σε ατομικό επίπεδο- σε μια μελέτη του 2022 που δημοσιεύθηκε στο PLOS One, ο Uscinski μελέτησε πόσο ανθεκτικές ήταν 30 και πλέον θεωρίες συνωμοσίας, και πολλές αφορούσαν θανάτους, πυροβολισμούς ή δολοφονίες.
Ισχύει επίσης και σε κοινωνικό επίπεδο. Η πανδημία, για παράδειγμα, ήταν μια εποχή τρόμου για μια ασθένεια χωρίς σύνορα που σάρωσε τον πλανήτη μέσα σε λίγους μήνες.
Ο Uscinski και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι από νωρίς, τον Μάρτιο του 2020, το 31% των Αμερικανών πίστευε ήδη πλήρως ότι ο ιός «δημιουργήθηκε και απελευθερώθηκε σκόπιμα». Μέχρι το 2021, το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί ελάχιστα, στο 29%.
Τι συνέβαινε πριν το διαδίκτυο
Μια κοινή αντίληψη είναι ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκτοξεύουν τις θεωρίες συνωμοσίας, δίνοντας στους υποστηρικτές μια πλατφόρμα από την οποία μπορούν να διαδώσουν τα μηνύματά τους.
Αλλά ο Uscinski δεν έχει πειστεί. «Αν ήταν αλήθεια ότι υπήρχε κάτι νέο που οδηγούσε αυτές τις πεποιθήσεις, είτε πρόκειται για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είτε για το Διαδίκτυο, θα περίμενε κανείς ότι [οι θεωρίες συνωμοσίας] θα ανέβαιναν, θα ανέβαιναν, θα ανέβαιναν, θα ανέβαιναν, θα ανέβαιναν με πολύ μετρήσιμους τρόπους, αλλά δεν το βρίσκουμε αυτό», λέει.
Αν νομίζεις ότι οι παλιές εποχές ήταν καλύτερες -ότι «όλοι απλά πιστεύαμε αληθινά πράγματα και συμφωνούσαμε σε όλα», προσθέτει-, δεν θυμάσαι καλά.
Πράγματι, η προ του Διαδικτύου εποχή δεν ήταν ούτε κατά διάνοια μια χρυσή εποχή της σκέψης χωρίς συνωμοσίες.
Στην εργασία του 2022, ο Uscinski και οι συν-συγγραφείς του κατέγραψαν ένα παρελθόν που ήταν γεμάτο από θεωρίες συνωμοσίας, με την πίστη σε αυτές να εξασθενεί μόνο καθώς απομακρύνονταν από τον κύκλο των ειδήσεων.
Διαβασε ακομα
Συνωμοσίες στην εποχή των social mediaΤο 1981, για παράδειγμα, το 59% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι υπήρχε συνωμοσία για τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ- το 2021, το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 33%. Το 1995, το 34% των ανθρώπων είπε ότι υπήρχε συνωμοσία της αστυνομίας για να παγιδευτεί ο O.J. Simpson– το 2021, το ποσοστό αυτό ήταν 11%.
«Δεν είναι απαραίτητο ότι επειδή κάτι είναι παλιό σημαίνει ότι θα ξεχαστεί», λέει ο Ucsinski. «Απλά ίσως οι άνθρωποι να προσκολλώνται σε άλλες ιδέες».
Πώς να μην «την πατήσεις»
Όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με μια θεωρία συνωμοσίας, μια στρατηγική είναι απλώς να ακούς τι έχει να σου πει το άτομο. «Γιατί να μην πάρεις τις απόψεις του στα σοβαρά και να τις οδηγήσεις στο λογικό τους συμπέρασμα;», ρωτά ο Parent. «Αν περνούν τα δίκαια πρότυπα της λογικής και των αποδείξεων, ίσως υπάρχει κάτι σε αυτές. Αν όχι – λοιπόν, οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να πιστεύουν ό,τι θέλουν».
Για να αποφύγεις να πέσεις θύμα θεωριών συνωμοσίας, είναι σημαντικό να αποδεχτείς τις αποτυχίες ή τις αναποδιές χωρίς να ψάχνεις να βρεις κάποιον άλλον να κατηγορήσεις.
«Η εμπειρία της απώλειας και η ανάγκη ενός αποδιοπομπαίου τράγου ή ενός επίκεντρου του κακού είναι ώριμες συνθήκες [για θεωρίες συνωμοσίας]», σύμφωνα με τον Parent.
Είναι επίσης σοφό να θυμόμαστε τις συμβουλές του φιλοσόφου και μοναχού του 14ου αιώνα, Γουλιέλμου του Όκαμ, ο οποίος είναι διάσημος για την ανάπτυξη του «νόμου της λιτότητας» που υποστηρίζει ότι η απλούστερη λύση σε οποιοδήποτε ερώτημα είναι σχεδόν πάντα η καλύτερη.
Διώξε μακριά λοιπόν κάθε περιττή υπόθεση, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν πολύπλοκες συνωμοσίες, και αυτό που μένει είναι συνήθως η αλήθεια.
