Τη νύχτα της 23ης Αυγούστου 1791 στο Cap-Français, στη βόρεια ακτή του Saint Domingue (σημερινή Αϊτή), μαίνονταν πυρκαγιές στις φυτείες. Οι σκλάβοι έβαλαν φωτιά στα κτήρια και τα χωράφια και σκότωσαν τους αφέντες τους.

Ήταν η αρχή της Αϊτινής Επανάστασης, της μοναδικής γνωστής εξέγερσης σκλάβων στην ιστορία που οδήγησε στην ίδρυση ενός κράτους απαλλαγμένου από τη δουλεία.

Εν τω μεταξύ, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στη Γαλλία, τα νέα για τις εξεγέρσεις διαδίδονταν γρήγορα. Η πλούσια άρχουσα ελίτ και όσοι είχαν το μονοπώλιο στο υπερατλαντικό εμπόριο σκλάβων άρχισαν να ανησυχούν.

Άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι οι μέρες που υποδούλωναν με σκοπό το κέρδος έφταναν στο τέλος τους. Οι συντονισμένες επιθέσεις ήταν η αρχή μιας ένοπλης αντίστασης που ξεπήδησε σε ολόκληρη τη χώρα τα επόμενα χρόνια.

Οι εξεγέρσεις των σκλάβων οδήγησαν τελικά σε αυτό που φάνταζε αδιανόητο: Στη διάλυση του αποικιακού συστήματος και στην ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Αϊτής το 1804.

Ήταν «η πρώτη επιτυχημένη εξέγερση μεγάλης κλίμακας από σκλάβους στην ιστορία» και η χώρα έγινε η πρώτη ελεύθερη μαύρη δημοκρατία στον κόσμο και το πρώτο ανεξάρτητο κράτος της Καραϊβικής.

Η ιστορία θυμάται κυρίως τα κατορθώματα των ανδρών αγωνιστών της Αϊτινής Επανάστασης. Προσωπικότητες όπως ο ηγέτης της, ο στρατηγός Toussaint Louverture, ο Jean-Jacques Dessalines, ο οποίος έγινε ο πρώτος κυβερνήτης της ανεξάρτητης Αϊτής, ο Dutty Boukman που ήταν ηγέτης των Maroons και ιερέας του vodou, ή houngan, ο πρώτος και μοναδικός βασιλιάς της Αϊτής Henri Christophe, και άλλοι. Οι ιστορίες τους έχουν καταγραφεί και εξυμνούνται στο πέρασμα του χρόνου.

Οι γυναίκες αγωνίστριες

Ωστόσο, υπήρχαν και γυναίκες που είχαν σημαντικό ρόλο στον αγώνα για την ανεξαρτησία της Αϊτής. Μεγάλο μέρος της ιστορίας τους είναι άγνωστο στην επικρατούσα αφήγηση ή υποεκπροσωπούνται, γεγονός που οφείλεται στην έλλειψη τεκμηρίωσης και καταγραφής των δραστηριοτήτων τους.

Ωστόσο, οι ιστορίες που γνωρίζουμε για γυναίκες όπως η Sanité Bélair, η Cécile Fatiman, η Marie-Jeanne Lamartiniére, η Catherine Flon, η Suzanne Simone Baptiste Louverture και άλλες, περιγράφουν λεπτομερώς την αποφασιστικότητα, τη γενναιότητα και την αφοσίωσή τους στον αγώνα ενάντια σε όλες τις αντιξοότητες.

Υπάρχει επίσης έλλειψη οπτικών στοιχείων για αυτές τις γυναίκες. Ωστόσο, οι σύγχρονοι καλλιτέχνες Richard Barbot και François Cauvin – και οι δύο από την Αϊτή – τις έχουν αναπλάσει, δίνοντας πρόσωπα στα ονόματα.

Ο πίνακας του Cauvin για τη Lamartiniére θα αποτελέσει μέρος της έκθεσης του The Fitzwilliam Museum Resistance, Revolution and Reform: Cambridge and the Caribbean in the Age of Abolition το 2025.

Η Crystal Nicole Eddins, αναπληρώτρια καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ και συγγραφέας του βιβλίου Rituals, Runaways, and the Haitian Revolution: Collective Action in the African Diaspora (Συλλογική δράση στην αφρικανική διασπορά), λέει στο BBC ότι οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν διάφορες τακτικές αντίστασης, από την ανοιχτή δράση μέχρι την αθόρυβη εργασία στο παρασκήνιο.

Ορισμένες, όπως η Bélair και η Lamartiniére, πολεμούσαν στην πρώτη γραμμή. «Γνωρίζουμε ότι οι γυναίκες έπαιρναν τα όπλα μαζί με τους άνδρες. Οι γυναίκες των αφρικανικών κοινωνιών κατείχαν ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών ρόλων, ορισμένοι από τους οποίους ήταν μιλιταριστικοί, εκτός από το γεγονός ότι οι γυναίκες εργάζονταν επίσης στις φυτείες, κάνοντας την ίδια δουλειά με τους άνδρες. Επομένως, προκύπτει ότι έδιναν τον ίδιο αγώνα».

Υπήρχαν θεραπεύτριες και νοσοκόμες όπως η Catherine Flon – η οποία είναι κυρίως γνωστή ως μοδίστρα και λέγεται ότι έραψε την πρώτη σημαία της νεοσύστατης Αϊτής – καθώς και εκπαιδευτικοί, κατάσκοποι και σαμποτέρ που χρησιμοποιούσαν τακτικές αντάρτικου για να σαμποτάρουν πόρους, συμπεριλαμβανομένων των προμηθειών νερού, των εχθρών τους.

Η Eddins εξηγεί ότι οι γυναίκες συνέβαλαν επίσης σε πιο έμφυλους ρόλους, όπως η καλλιέργεια και η παροχή τροφίμων για τους επαναστατικούς στρατούς και τις κοινότητές τους.

Η Sanité Bélair ηγήθηκε του στρατού του Toussaint Louvertur. Ανέβηκε στην ιεραρχία, αρχικά ως λοχίας και στη συνέχεια ως υπολοχαγός, και ηγήθηκε της εκστρατείας στον Άγιο Δομίνικο. Μαζί με τον σύζυγό της Charles Bélair, έναν άλλο υπολοχαγό του στρατού, συνελήφθησαν τελικά και εκτελέστηκαν με εντολή του Ναπολέοντα.

Η κληρονομιά της Bélair τιμάται με το πορτρέτο της στο τραπεζογραμμάτιο των 10 gourdes της Αϊτής, το οποίο δημιουργήθηκε το 2004 στο πλαίσιο της σειράς για τον εορτασμό της 200ής επετείου της ανεξαρτησίας της Αϊτής.

Λιγότερο γνωστές ήταν οι ιέρειες του vodou (mambos) και οι πνευματικά ισχυρές γυναίκες όπως η Cécile Fatiman, οι οποίες παρείχαν «ξόρκια προστασίας» στους αντάρτες και αρνήθηκαν να δώσουν πληροφορίες σχετικά με τη θέση τους.

Χρησιμοποίησαν επίσης τις παραδοσιακές γνώσεις τους στη βοτανοθεραπεία για να δηλητηριάζουν τους ιδιοκτήτες σκλάβων. Η Fatiman, που γεννήθηκε από μια σκλάβα Αφρικανή και έναν Κορσικανό πρίγκιπα, ήταν μια εξέχουσα επαναστάτρια, η οποία λέγεται επίσης ότι δημιούργησε δίκτυα επικοινωνίας που μετέφεραν πληροφορίες στις φυτείες. Απεβίωσε σε ηλικία 112 ετών.

Η Marie-Jeanne Lamartiniére ήταν μια Αϊτινή στρατιώτης και νοσοκόμα που φημίζεται όχι μόνο για το θάρρος της αλλά και για τις γνώσεις και τη στρατηγική της στο πεδίο της μάχης. Φορώντας ανδρική στολή και πολεμώντας στο πλευρό των ανδρών, έχαιρε μεγάλου σεβασμού. Η Lamartiniére ήταν βασική μορφή στη μεγάλη μάχη του Crête-á-Pierrot το 1802 κατά των γαλλικών δυνάμεων.

Θυσιάστηκαν για την επανάσταση

Οι γυναίκες δεν εξαιρέθηκαν από τις τιμωρίες που επιβλήθηκαν για τη συμμετοχή τους στην επανάσταση και είχαν την ίδια σκληρή μοίρα με τους άνδρες.

Είναι γνωστό ότι η Bélair αρνήθηκε να δέσει τα μάτια της πριν εκτελεστεί μαζί με τον σύζυγό της από τους Γάλλους. «Περιγράφεται από τις αναφορές παλαιότερων ιστορικών και στο βιβλίο του CLR James The Black Jacobins, ως μια πραγματικά γενναία γυναίκα που προώθησε τον αγώνα για την ανεξαρτησία», λέει η Eddins.

Με τις λίγες λεπτομέρειες που διέθεταν για την Bélair και άλλες γυναίκες, οι χρονογράφοι έγραψαν για τη γενναιότητα και την αποφασιστικότητά τους στον αγώνα για την απελευθέρωση.

«Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ιστορικοί έχουν πει ότι οι γυναίκες ήταν οι πιο σθεναρές στον αγώνα τους». Ανέτρεψαν τις αποικιοκρατικές καταπιέσεις και, μπροστά στις αντιξοότητες, αγωνίστηκαν για να αποκτήσουν δράση μέσα στις κοινότητές τους και την κοινωνία γενικότερα.

Ο αγώνας ενάντια στη δουλεία

Οι άποικοι δημιούργησαν διαχωρισμούς μεταξύ των σκλάβων, σπέρνοντας τη διχόνοια μεταξύ τους με επινοημένα ιεραρχικά συστήματα που αφορούσαν τη θρησκεία και το χρώμα του δέρματος.

Χρησιμοποιώντας την τακτική του «διαίρει και βασίλευε», οι άποικοι ήλπιζαν ότι θα ήταν πολύ απασχολημένοι για να πολεμήσουν και να σπάσουν τα δεσμά της δουλείας. Επιπλέον, απείλησαν με ακραία βία ως τιμωρία για την εξέγερση.

Ωστόσο, αυτό δεν απέτρεψε την επιθυμία των σκλαβωμένων για απελευθέρωση. Οργάνωσαν εξεγέρσεις εν αγνοία των αφεντικών τους, οι οποίοι ήταν αδαείς λόγω της αντιλαμβανόμενης αίσθησης ασφάλειας και της λανθασμένης πεποίθησής τους ότι οι μαύροι ήταν κατώτεροι και ανίκανοι να αγωνιστούν για τον εαυτό τους.

Έλλειψη αναφορών για τις μαύρες γυναίκες

Αυτή η πεποίθηση φαίνεται ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονταν οι μαύρες γυναίκες. Πολλές ανέλαβαν ηγετικές θέσεις στις οργανωμένες εξεγέρσεις, αν και δεν γνωρίζουμε πολλά για τις ιστορίες τους.

Η Eddins λέει ότι η νεότερη βιβλιογραφία διερευνά γιατί αυτές οι γυναίκες αποσιωπήθηκαν από τα αρχεία. Η Eddins λέει: «Η καθηγήτρια Morgan μιλάει για το πώς το καθεστώς των σκλάβων αποδιδόταν μέσω της μήτρας των Αφρικανών γυναικών. Οι σκλάβοι δεν ήθελαν να τις βλέπουν ως ανθρώπους, γιατί αν έβλεπαν μια έγκυο γυναίκα, αυτό θα τους θύμιζε ότι οι Αφρικανοί είχαν συγγενείς και είχαν οικογένεια». Επίσης, οι σκλάβοι ήταν απίθανο να θεωρήσουν τις μαύρες γυναίκες επαναστάτριες ή με επαναστατικές τάσεις.

Ένας άλλος λόγος για την έλλειψη προβολής τους στα βιβλία της ιστορίας είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν αρκετές αφηγήσεις από τις ίδιες ή κάποια εκπρόσωπο αυτών των γυναικών.

Διαβασε ακομα

Ο θλιβερός τόπος της ντροπής στο Ρίο που άλλαξε την ιστορία

Η Eddins λέει: «Έχουμε επιστολές από τον Toussaint Louverture. Έχουμε γραπτά του Jean-Jacques Dessalines, αλλά δεν έχουμε, τουλάχιστον απ’ όσο γνωρίζω, κανένα γνωστό γραπτό από γυναίκα επαναστάτρια. Έτσι χρειάζεται δημιουργικότητα για να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε αυτές τις γυναίκες και να δώσουμε νόημα στις ιστορίες τους».

Με το επόμενο πρόγραμμά της, η Eddins ελπίζει να βρει και άλλες γυναίκες όπως η Fatiman και η Bélair και να κάνει τις ιστορίες των επαναστατριών της Αϊτής πιο ορατές.

Η ανεξαρτησία ήρθε με εξοντωτικό κόστος και η χώρα εξακολουθεί να υποφέρει από τις συνέπειες της επανάστασης. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η γενναία ανατροπή της δουλείας και η δημιουργία μιας ανεξάρτητης Αϊτής ήταν μια κοινή νίκη ανδρών και γυναικών. Και ενώ υπάρχουν πολλές πηγές που εστιάζουν στις ανδρικές μορφές της Αϊτινής Επανάστασης, έχουν γίνει πρόσφατες προσπάθειες από ιστορικούς, μελετητές, ακτιβιστές, συγγραφείς και άλλους να εντοπίσουν τις ιστορίες των γυναικών της επανάστασης και να τις φέρουν στο φως – όχι μόνο για τη συμβολή τους στον αγώνα, αλλά και για να κατανοήσουμε τις βιωμένες εμπειρίες τους.

Με πληροφορίες από BBC