Η Tiina Sanila-Aikio δεν μπορεί να θυμηθεί ένα τόσο ζεστό καλοκαίρι στη Φιλανδία. Οι μήνες του Ήλιου του Μεσονυκτίου γύρω από το Ινάρι, στη φινλανδική Λαπωνία, ήταν καυτοί και ξηροί. Οι βελόνες των κωνοφόρων στις άκρες των κλαδιών είναι πορτοκαλί, ενώ θα έπρεπε να είναι βαθύ πράσινο. Τα βρύα στο έδαφος του δάσους, που συνήθως διογκώνονται από το νερό, έχουν μαραθεί.

«Έχω μιλήσει με πολλούς ηλικιωμένους κτηνοτρόφους ταράνδων που δεν έχουν βιώσει ποτέ τη ζέστη που είχαμε αυτό το καλοκαίρι. Ο ήλιος συνεχίζει να λάμπει και δεν βρέχει ποτέ», λέει ο Sanila-Aikio, πρώην πρόεδρος του φινλανδικού κοινοβουλίου των Σάμι.

Τα βόρεια δάση εδώ στην πατρίδα των Σάμι χρειάζονται τόσο πολύ χρόνο για να αναπτυχθούν, τόσο που ακόμα και τα μικρά, καχεκτικά δέντρα είναι συχνά εκατοντάδων ετών. Είναι μέρος της Τάιγκα – στα ρωσικά σημαίνει «γη των μικρών κλαδιών» – που εκτείνεται στο μακρινό βόρειο ημισφαίριο μέσω της Σιβηρίας, της Σκανδιναβίας, της Αλάσκας και του Καναδά.

Είναι αυτά τα δάση που συνέβαλαν στη στήριξη της αξιοπιστίας του πιο φιλόδοξου στόχου ουδετερότητας ως προς τον άνθρακα στον ανεπτυγμένο κόσμο: τη δέσμευση της Φινλανδίας να είναι ουδέτερη ως προς τον άνθρακα έως το 2035. Ο νόμος, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ πριν από δύο χρόνια, σημαίνει ότι η χώρα επιδιώκει να επιτύχει τον στόχο 15 χρόνια νωρίτερα από πολλούς ομολόγους της στην ΕΕ. Σε μια χώρα 5,6 εκατομμυρίων κατοίκων με σχεδόν 70% καλυμμένο από δάση, πολλοί υπέθεσαν ότι το σχέδιο θα μπορούσε να υλοποιηθεί.

Για δεκαετίες, τα δάση της χώρας αφαιρούσαν αξιόπιστα περισσότερο άνθρακα από την ατμόσφαιρα από ό,τι απελευθέρωναν. Αλλά από το 2010 περίπου, η ποσότητα που απορρόφησε η γη άρχισε να μειώνεται, αργά στην αρχή και στη συνέχεια με ταχείς ρυθμούς.

Το 2023, το θερμότερο έτος που έχει καταγραφεί ποτέ, τα προκαταρκτικά ευρήματα μιας διεθνούς ομάδας ερευνητών δείχνουν ότι η διαδικασία απορρόφησης άνθρακα από τη φύση έχει προσωρινά καταρρεύσει. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ότι το δάσος, τα φυτά και το έδαφος δεν απορρόφησαν σχεδόν καθόλου άνθρακα.

Υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια όμως και στη θάλασσα. Οι παγετώνες της Γροιλανδίας και τα στρώματα πάγου της Αρκτικής λιώνουν ταχύτερα από το αναμενόμενο, γεγονός που διακόπτει το ωκεάνιο ρεύμα του Gulf Stream και επιβραδύνει τον ρυθμό με τον οποίο οι ωκεανοί απορροφούν άνθρακα. Για το ζωοπλαγκτόν που τρώει φύκια, το λιώσιμο του θαλάσσιου πάγου, το εκθέτει σε περισσότερο ηλιακό φως – μια αλλαγή που οι επιστήμονες λένε ότι θα μπορούσε να το κρατήσει στα βάθη για περισσότερο, διαταράσσοντας την κατακόρυφη μετανάστευση που αποθηκεύει άνθρακα στον πυθμένα του ωκεανού.

Η κατάρρευση του 2023 θα μπορούσε να είναι προσωρινή: χωρίς τις πιέσεις της ξηρασίας ή των δασικών πυρκαγιών, η γη θα επέστρεφε στην απορρόφηση άνθρακα ξανά. Αλλά καταδεικνύει την ευθραυστότητα αυτών των οικοσυστημάτων, με τεράστιες επιπτώσεις στην κλιματική κρίση.

Είναι αδύνατον να φτάσουμε στο καθαρό μηδέν εκπομπών χωρίς τη φύση. Ελλείψει τεχνολογίας που μπορεί να αφαιρέσει τον ατμοσφαιρικό άνθρακα σε μεγάλη κλίμακα, τα τεράστια δάση, τα λιβάδια, οι τυρφώνες και οι ωκεανοί της Γης είναι η μόνη επιλογή για την απορρόφηση της ανθρώπινης ρύπανσης από άνθρακα, η οποία έφτασε σε ρεκόρ 37,4 δισεκατομμυρίων τόνων το 2023.

Τουλάχιστον 118 χώρες βασίζονται στη γη για να επιτύχουν τους εθνικούς κλιματικούς στόχους. Όμως, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες, οι αυξημένες ακραίες καιρικές συνθήκες και οι ξηρασίες ωθούν τα οικοσυστήματα σε αχαρτογράφητη περιοχή.

Διαβασε ακομα

Η Γη φλέγεται. Το καλοκαίρι 2024 ήταν το θερμότερο που καταγράφηκε ποτέ

Το είδος της ταχείας κατάρρευσης της γης που παρατηρήθηκε το 2023 δεν έχει ληφθεί υπόψη στα περισσότερα κλιματικά μοντέλα. Εάν συνεχιστεί, αυξάνει την προοπτική ταχείας παγκόσμιας θέρμανσης πέρα από αυτό που έχουν προβλέψει αυτά τα μοντέλα.

Μέχρι το 2018, η φυσική καταβόθρα της Φινλανδίας -η φράση που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες για να περιγράψουν κάτι που απορροφά περισσότερο άνθρακα από ό,τι απελευθερώνει- είχε εξαφανιστεί.

Η καταβόθρα των δασών της μειώθηκε κατά περίπου 90% από το 2009 έως το 2022, ενώ το υπόλοιπο της μείωσης τροφοδοτήθηκε από τις αυξημένες εκπομπές από το έδαφος και την τύρφη. Το 2021-22, ο τομέας της γης της Φινλανδίας ήταν καθαρός συνεισφέρων στην παγκόσμια θέρμανση.

Δραματικός ο αντίκτυπος

Ο αντίκτυπος στη συνολική κλιματική πρόοδο της Φινλανδίας είναι δραματικός: παρά τη μείωση των εκπομπών κατά 43% σε όλους τους άλλους τομείς, οι καθαρές εκπομπές της βρίσκονται περίπου στο ίδιο επίπεδο με τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Είναι σαν να μην έχει συμβεί τίποτα εδώ και 30 χρόνια.

«Δεν μπορούμε να επιτύχουμε ουδετερότητα ως προς τον άνθρακα, εάν ο τομέας της γης αποτελεί πηγή εκπομπών. Πρέπει να είναι καταβόθρες, επειδή όλες οι εκπομπές δεν μπορούν να μηδενιστούν σε άλλους τομείς», λέει ο Juha Mikola, ερευνητής του Ινστιτούτου Φυσικών Πόρων της Φινλανδίας (Luke), το οποίο είναι υπεύθυνο για την παραγωγή των επίσημων κυβερνητικών στοιχείων.

«Όταν τέθηκαν αυτοί οι στόχοι, θεωρούσαμε ότι η απομάκρυνση από το έδαφος θα ήταν περίπου 20 έως 25 εκατομμύρια τόνοι και ότι θα μπορούσαμε να επιτύχουμε τον στόχο. Αλλά τώρα η κατάσταση έχει αλλάξει. Ο κύριος λόγος είναι η μείωση της δασικής γης κατά σχεδόν 80%», προσθέτει.

Η Tarja Silfver, ερευνήτρια στο Luke, λέει: «Αυτό κάνει τους στόχους πραγματικά δύσκολο να επιτευχθούν. Πραγματικά, πραγματικά δύσκολο».

Αχαρτογράφητα νερά

Οι λόγοι πίσω από αυτές τις αλλαγές είναι περίπλοκοι και δεν είναι πλήρως κατανοητοί, λένε οι ερευνητές. Η καύση των τυρφών για την παραγωγή ενέργειας – που είναι πιο ρυπογόνος από τον άνθρακα – παραμένει. Η εμπορική υλοτομία των δασών -συμπεριλαμβανομένων σπάνιων αρχέγονων οικοσυστημάτων που σχηματίστηκαν από την τελευταία εποχή των παγετώνων- έχει αυξηθεί με αδυσώπητο ρυθμό, με αποτέλεσμα να αποτελεί την κυρίαρχη αιτία των εκπομπών άνθρακα από την γη της Φινλανδίας. Υπάρχουν όμως και ενδείξεις ότι η κλιματική κρίση έχει γίνει μοχλός της μείωσης.

Οι αυξανόμενες θερμοκρασίες θερμαίνουν, όπως είναι φυσικό, τα εδάφη της Φινλανδίας, αυξάνοντας τον ρυθμό με τον οποίο οι τυρφώνες καταρρέουν και απελευθερώνουν αέρια του θερμοκηπίου. Οι Palsas – τεράστιοι όγκοι παγωμένης τύρφης – εξαφανίζονται γρήγορα στη Λαπωνία.

Διαβασε ακομα

Η εξάρτηση από τον κλιματισμό κρύβει ένα μεγάλο πρόβλημα για τον πλανήτη

Ο αριθμός των ετοιμοθάνατων δέντρων αυξήθηκε επίσης τα τελευταία χρόνια, καθώς τα δάση καταπονούνται από την ξηρασία και τις υψηλές θερμοκρασίες. Στη νοτιοανατολική Φινλανδία, ο αριθμός των ετοιμοθάνατων δέντρων αυξήθηκε ραγδαία, κατά 788% μέσα σε μόλις έξι χρόνια μεταξύ 2017 και 2023, ενώ η ποσότητα του στάσιμου νεκρού ξύλου – δέντρα που σαπίζουν – αυξήθηκε κατά περίπου 900%.

Τα δάση της χώρας, που φυτεύτηκαν κυρίως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ωριμάζουν επίσης, πλησιάζοντας τη μέγιστη ποσότητα άνθρακα που μπορούν να αποθηκεύσουν με φυσικό τρόπο.

Ο Bernt Nordman, από το WWF Φινλανδίας, λέει: «Πριν από πέντε χρόνια, η γενική αφήγηση ήταν ότι τα δάση της Φινλανδίας είναι μια τεράστια δεξαμενή άνθρακα – ότι στην πραγματικότητα μπορούν να αντισταθμίσουν τις εκπομπές στη Φινλανδία. Αυτό έχει αλλάξει πολύ, πολύ δραματικά».

Ανησυχία για το κλίμα

Αυτές οι αλλαγές – ενώ αναμένονται από τους επιστήμονες του κλίματος – ανησυχούν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Η Φινλανδία δεν είναι η μόνη χώρα με την εμπειρία της μείωσης ή εξαφάνισης των καταβόθρων γης. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Τσεχική Δημοκρατία, η Σουηδία και η Εσθονία είναι μεταξύ εκείνων που έχουν δει σημαντική μείωση των καταβόθρων γης τους.

Η ξηρασία, οι κλιματικές επιδημίες, οι πυρκαγιές και η θνησιμότητα των δέντρων από την ακραία ζέστη καταστρέφουν τα δάση της Ευρώπης, μαζί με την πίεση από τη δασοκομία. Σε ολόκληρη την ΕΕ, η ποσότητα του άνθρακα που απορροφάται από τη γη της κάθε χρόνο μειώθηκε κατά περίπου 1/3 μεταξύ 2010 και 2022, σύμφωνα με την τελευταία έρευνα, θέτοντας σε κίνδυνο τον κλιματικό στόχο της ηπείρου.

Διαβασε ακομα

Πλανήτης Γη «ώρα μηδέν» και η απειλή πιο κοντά από ποτέ

Ο Johan Rockström, του Ινστιτούτου Potsdam για την έρευνα των επιπτώσεων του κλίματος, λέει: «Οι λόγοι [για τη μετατόπιση της Φινλανδίας] δεν έχουν διερευνηθεί πλήρως, αλλά είναι πολύ πιθανό να πρόκειται για έναν συνδυασμό μη βιώσιμης διαχείρισης των δασών και επίσης για την αποψίλωση λόγω ξηρασίας και ακραίων καιρικών συνθηκών. Βλέπουμε παρόμοιες τάσεις στον Καναδά, σε μεγάλο βαθμό από επιδημίες ασθενειών, αλλά και στη Σουηδία. Πρόκειται για χώρες του εύκρατου βορρά που έχουν συνυπολογίσει την κατακράτηση άνθρακα ως πολύ κεντρικό μέρος της κλιματικής τους πολιτικής», λέει.

Σε κάθε περίπτωση, οι ερευνητές προειδοποιούν ότι η άνοδος των παγκόσμιων θερμοκρασιών είναι πιθανό να υποβαθμίσει περαιτέρω τη χερσαία βύθιση της Φινλανδίας. Μελέτες δείχνουν ότι σε όλα τα οικοσυστήματα των βορεατικών περιοχών, τα δάση χάνουν την ικανότητά τους να απορροφούν και να αποθηκεύουν τόση ποσότητα άνθρακα.

Οι αλλαγές είναι ήδη σαφείς. Καθώς πλησιάζει το φθινόπωρο, το Sanila-Aikio προετοιμάζεται για την επιστροφή των ταράνδων από τα καλοκαιρινά τους βοσκοτόπια ενόψει ενός αβέβαιου χειμώνα.

Αν η ξηρασία διατηρηθεί, δεν θα υπάρχουν μανιτάρια για τους ταράνδους, εξηγεί. Αν δεν παχύνουν, θα λιμοκτονήσουν, λένε οι επιστήμονες.

Με πληροφορίες από Guardian