Η επτάχρονη Valdenisa έπαιζε με τη μεζούρα πάνω από το κεφάλι της. Ήταν μέρος ενός παιχνιδιού, ώστε ένας γιατρός να μετρήσει την περιφέρεια του κεφαλιού της και να ελέγξει τα πόδια της που είχαν παραλύσει.

Ήταν ένα από τα δώδεκα παιδιά των ιθαγενών Munduruku που εξετάστηκαν από τρεις παιδονευρολόγους νωρίτερα αυτόν το μήνα στην Itaituba, στην πολιτεία Pará της Βραζιλίας. Η πόλη βρίσκεται στον ποταμό Tapajós και είναι γνωστή ως η πρωτεύουσα του παράνομου χρυσού της χώρας, καθώς εκεί παράγονται τα ¾ της συνολικής ποσότητας κάθε χρόνο στη Βραζιλία.

Με δεδομένο ότι έχουν αυξηθεί οι περιπτώσεις των παιδιών που υποφέρουν από παράλυση και νευρολογικά συμπτώματα, οι γιατροί και οι ειδικοί σε θέματα υγείας των ιθαγενών αναρωτιούνται αν ευθύνεται η μόλυνση που προκαλείται από την παράνομη εξόρυξη χρυσού, κάνοντας συγκρίσεις με τις σκληρές εικόνες της Μιναμάτα – της ιαπωνικής πόλης που βρέθηκε στο επίκεντρο της χειρότερης περίπτωσης δηλητηρίασης από υδράργυρο, στις δεκαετίες του 1950 και 1960.

Οι μεταλλωρύχοι χρησιμοποιούν υδράργυρο, κυρίως λαθραίο, καθώς είναι απαγορευμένος στη Βραζιλία, για την εξόρυξη χρυσού.

Σύμφωνα με μια πρωτοποριακή μελέτη πανεπιστημίων, κρατικών ιδρυμάτων και της κοινωνίας των πολιτών για το 2020, περισσότερα από 6 στα 10 παιδιά του Munduruku σε τρία χωριά βρέθηκαν να έχουν επίπεδα υδραργύρου πάνω από τα διεθνώς αναγνωρισμένα ασφαλή πρότυπα και το 15% των παιδιών παρουσίασαν προβλήματα νευρικής ανάπτυξης.

Ο επικεφαλής συγγραφέας της έκθεσης, Paulo Basta, ερευνητής της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας (ENSP) της Βραζιλίας, μέρος του Ιδρύματος Oswaldo Cruz (Fiocruz), παρατήρησε την «ολοένα και συχνότερη γέννηση παιδιών με σωματικές ανωμαλίες, διανοητική αναπηρία και σπάνια νευρολογικά σύνδρομα», κατά την τελευταία δεκαετία.

Διαβασε ακομα

Υδράργυρος στον τόνο: Μία διατροφική βόμβα στο τραπέζι μας εδώ και 50 χρόνια

Ο Basta διεξάγει μια μακροπρόθεσμη μελέτη που αποσκοπεί στη μέτρηση των επιπτώσεων της προγεννητικής έκθεσης στον υδράργυρο όσον αφορά στη νευροανάπτυξη των παιδιών των ιθαγενών που ζουν σε περιοχές που πλήττονται από την εξόρυξη χρυσού.

Η Cleidiane Carvalho, μια νοσοκόμα που τοποθετήθηκε σε μια από τις κοινότητες Munduruku το 2010, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου όταν μια ασθενής της σε μια περιοχή που πλήττεται από την εξόρυξη γέννησε μια κόρη με αναπηρία.

«Μόλις είδα το παιδί, συνειδητοποίησα ότι είχε όλα τα χαρακτηριστικά ενός παιδιού από τη Μιναμάτα», λέει τηλεφωνικά από την Boa Vista, όπου εργαζόταν με τους Yanomami, έναν άλλο λαό του Αμαζονίου που πλήττεται βάναυσα από το garimpo – όπως είναι γνωστή η βιοτεχνική εξόρυξη χρυσού στη Βραζιλία. «Είχα διαβάσει για τη Μιναμάτα και έκανα τις συνδέσεις».

Η μητέρα λέει ότι γεννήθηκε σε μια κοινότητα που έχει μεταλλευτικές δραστηριότητες. «Όλα δείχνουν ότι προκλήθηκε από τη μόλυνση [με υδράργυρο]. Ανησύχησα ακόμη περισσότερο όταν η δεύτερη κόρη της ασθενούς γεννήθηκε με την ίδια παραμόρφωση», λέει η Carvalho.

Χρόνια αργότερα, η Carvalho προήχθη σε περιφερειακή συντονίστρια της υγείας των ιθαγενών με έδρα την Itaituba, όπου διαχειρίστηκε 28 κλινικές υγείας και 400 υπαλλήλους σε έξι δήμους. Το 2017, σοκαρίστηκε από τη ζήτηση αναπηρικών αμαξιδίων στα χωριά Munduruku, η οποία ήταν μεγάλη και αυξανόταν κάθε χρόνο.

Ο αντίκτυπος στα παιδιά

Ο Alexo, 10 ετών, δεν μπορεί να περπατήσει. Προσκολλάται στη μητέρα του, τυλίγοντας τα πόδια του γύρω της καθώς κάθονται στην αίθουσα εξέτασης με τους ειδικούς γιατρούς. Ο πατέρας του, ο Aldo Karo Munduruku, κοντός με το μυώδες σώμα ενός ανθρώπου που δουλεύει με τα χέρια του, σηκώνει απαλά τον γιο του στα πόδια του.

Ο Alexo έχει μικροκεφαλία, ένα αφύσικα μικρό κεφάλι, και δεν μπορεί να περπατήσει ή να μιλήσει λόγω καθυστερημένης σωματικής και νευρολογικής ανάπτυξης.

Αφού τον πήγαν για μαγνητικές τομογραφίες και φυσικοθεραπεία στο Σανταρέμ, μια μέρα ταξίδι από το Sawré Muybu, την περιοχή των ιθαγενών όπου ζει η οικογένεια, αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν παραδοσιακή ιατρική και παρατήρησαν μια μικρή βελτίωση, λέει ο ίδιος.

Οι επιστήμονες, σε μια προσπάθεια να διαλευκάνουν το μυστήριο γύρω από τον δυσανάλογο αριθμό παιδιών με αναπηρία, παρατήρησαν ότι όλοι οι νέοι που εξετάστηκαν είχαν μη ασφαλή επίπεδα υδραργύρου σε δείγματα μαλλιών.

Διαβασε ακομα

Ξέρουμε ποιος απελευθερώνει το αόρατο αέριο που σκοτώνει τον πλανήτη

Ωστόσο, η δηλητηρίαση δεν εξηγεί τα πάντα. Ο Claudio Gusmão, συντονιστής του προγράμματος παιδιατρικών κινητικών διαταραχών στο Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο και ένας από τους εμπειρογνώμονες που επισκέφθηκαν την Itaituba, λέει ότι οι Munduruku βρίσκονται σε μια πολύπλοκη αλυσίδα συνθηκών που περιλαμβάνει δηλητηρίαση από υδράργυρο, φτώχεια, κακή υγειονομική περίθαλψη και, ενδεχομένως, μια γενετική ασθένεια.

Ο Gusmão λέει ότι η ομάδα βρήκε μερικές «ξεκάθαρες περιπτώσεις όπου φαίνεται να υπάρχει γενετική διαταραχή». Η δηλητηρίαση από υδράργυρο, λέει, μπορεί να εξηγήσει «μια γκάμα νευρολογικών προβλημάτων», αλλά η δηλητηρίαση δεν θα ήταν απαραίτητα αυτό που τα προκάλεσε.

Ο Fernando Kok, παιδονευρολόγος από το Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο και μέλος της ομάδας, λέει ότι «δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η μόλυνση από υδράργυρο μπορεί να βλάψει το DNA».

Μια θεωρία υποδηλώνει ότι ίσως πρόκειται για μια γενετική διαταραχή που παρατηρείται συχνότερα σε απομονωμένους πληθυσμούς. Ο Ganesh Mochida, επικεφαλής ερευνητής στο τμήμα γενετικής και γονιδιωματικής στο νοσοκομείο παίδων της Βοστώνης στις ΗΠΑ, λέει ότι η ομάδα εντόπισε την ίδια «δυσλειτουργία» σε τρία παιδιά με μικροκεφαλία.

Ένα νέο ντοκιμαντέρ

Η κρίση της υγείας έχει γίνει το θέμα ενός ντοκιμαντέρ με τίτλο «Η νέα Μιναμάτα». Κατά τη διάρκεια των ιατρικών εξετάσεων, οι γονείς των παιδιών δήλωσαν ότι έτρωγαν καθημερινά ψάρια του ποταμού, μια πηγή μεθυλικού υδραργύρου, της οργανικής ποικιλίας του τοξικού μετάλλου που περνάει στην τροφική αλυσίδα. Η μελέτη του 2020 δείχνει ότι η εκτιμώμενη ημερήσια πρόσληψη υδραργύρου από τα ψάρια ήταν δύο έως εννέα φορές υψηλότερη από τα όρια που επιτρέπει ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ.

«Σε άλλες [αυτόχθονες] περιοχές, δεν υπάρχουν τόσα πολλά παιδιά που επηρεάζονται από δυσμορφίες νευρολογικών ασθενειών», λέει ο Λούκας Αλμπέρτονι, επικεφαλής της ειδικής γραμματείας για την υγεία των αυτοχθόνων στο υπουργείο Υγείας της Βραζιλίας, προσθέτοντας ότι εκτιμάται ότι επηρεάζονται 60 παιδιά σε έναν πληθυσμό περίπου 20.000 ατόμων.

Αν και δεν υπάρχει υφιστάμενο πρωτόκολλο για τη μόλυνση από υδράργυρο, το υπουργείο έχει επεξεργαστεί ένα πλαίσιο δημόσιας υγείας για τους ιθαγενείς όσον αφορά στην αντιμετώπιση της χρόνιας δηλητηρίασης σε περιοχές της βιοτεχνικής εξόρυξης χρυσού, όπως η δυτική πολιτεία Pará, λέει ο Αλμπέρτονι.

Ο πρόεδρος Λουίς Ινάσιου Λούλα ντα Σίλβα, ο οποίος ανέλαβε πέρυσι, υποσχέθηκε να αντιμετωπίσει τους περιβαλλοντικούς εγκληματίες που, σύμφωνα με τους ακτιβιστές, ενθαρρύνθηκαν από τον ακροδεξιό προκάτοχό του, Ζαΐρ Μπολσονάρου. Η εξόρυξη επεκτάθηκε ταχύτατα κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Μπολσονάρου, καθώς αποδυνάμωσε τους κανονισμούς και ενθάρρυνε την εξόρυξη σε απαγορευμένες περιοχές, όπως τα καταφύγια των ιθαγενών και τα εθνικά πάρκα.

Η εκστρατεία του Λούλα κατά της παράνομης εξόρυξης είχε αξιοσημείωτη επιτυχία: σημειώθηκε μείωση 84% στην παραγωγή χρυσού στα ορυχεία στον Αμαζόνιο της Βραζιλίας μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουλίου 2024 σε σύγκριση με την ίδια περίοδο το 2022, σύμφωνα με έκθεση της δεξαμενής μελετών Instituto Escolhas.

Η Pará αναφερόταν στη μελέτη ως το μέρος με τη σημαντικότερη πτώση στην εξόρυξη χρυσού. Αλλά ενώ οι επιχειρήσεις έχουν επιβραδυνθεί στα καταστήματα χρυσού της Itaituba, η κουλτούρα της εξόρυξης χρυσού, η οποία χρονολογείται εδώ και πέντε δεκαετίες, διατηρείται πεισματικά.