Κακοκαιρίες με ευφάνταστα αντρικά και γυναικεία ονόματα, δασικές πυρκαγιές και πλημμύρες, φυσικές καταστροφές και κλιματική κρίση: πολίτες ευάλωτοι στα ακραία καιρικά φαινόμενα, αλλά και τα προβλήματα που δημιούργησαν οι κακές πολεοδομικές πρακτικές και η λάθος διαχείριση του αστικού τοπίου, τις τελευταίες πολλές δεκαετίες.

Για τη Δρ. Μαρία Πηγάκη, χαρτογράφο στη Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών – Μηχανικών Γεωπληροφορικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο οι πολίτες δεν είναι «έρμαια» της κλιματικής αλλαγής, αλλά κυρίως των παθογενειών του πολεοδομικού και διοικητικού σχεδιασμού της χώρας.

Μιλώντας στο pride.gr, εξηγεί πώς οι λάθος πολιτικές διαχείρισης του χώρου, σε συνδυασμό με την αδιαφορία για τις περιβαλλοντικές και τις φυσικές συνθήκες κάθε περιοχής, τη νοοτροπία προσωρινών λύσεων και την απουσία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού οδήγησαν σε ένα περιβάλλον απόλυτα ευάλωτο σε φυσικές καταστροφές.

Πόσο έχει συμβάλει η άναρχη αστική ανάπτυξη στις τραγωδίες που έχουμε ζήσει τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα;

Η άναρχη αστικοποίηση, η ανεξέλεγκτη δόμηση και η αδιαφορία για τα φυσικά χαρακτηριστικά των περιοχών – αστικού, περιαστικού, υπαίθρου – έχουν σαφέστατα συντελέσει σε μερικές από τις μεγαλύτερες τραγωδίες που έπληξαν τη χώρα τα τελευταία χρόνια.

Παραδείγματα, όπως οι πλημμύρες στη Μάνδρα (2017) και την Κινέττα (2019), αλλά και οι πυρκαγιές στο Μάτι και την Κινέττα (2018), καθώς και η πρόσφατη πυρκαγιά στο Δάσος της Δαδιάς (2023) – το οποίο αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς βιοτόπους στην Ευρώπη – που προκάλεσε ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή, αναδεικνύουν τα δομικά προβλήματα στον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου.

Απαιτείται ολοκληρωμένος σχεδιασμός που θα λαμβάνει υπόψη τα φυσικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής και θα εφαρμόζει μέτρα πρόληψης για την προστασία των πολιτών

Επιπλέον, το μπάζωμα ρεμάτων, η πλημμελής αντιπλημμυρική θωράκιση και η άναρχη οικοπεδοποίηση σε συνδυασμό πάντα με την πελατειακή σχέση κράτους-πολίτη έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον απόλυτα ευάλωτο σε φυσικές καταστροφές, ενώ ταυτόχρονα, οι κακές πολεοδομικές πρακτικές, όπως η οικοδόμηση χωρίς εξόδους διαφυγής στο Μάτι, συνέβαλαν στην έκταση των συνεπειών.

Δεδομένου ότι μιλάμε για λάθη, παραβλέψεις ή κακές επιλογές δεκαετιών, στην κατάσταση που βρίσκεται η χώρα σήμερα, μπορούν να υπάρξουν λύσεις για τους πολίτες και το περιβάλλον;

Τα πράγματα, προφανώς, δεν είναι απλά: απαιτείται ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός με έμφαση στη βιώσιμη ανάπτυξη, που θα λαμβάνει υπόψη τα φυσικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής και θα εφαρμόζει μέτρα πρόληψης που προστατεύουν ζωές, περιουσίες και, φυσικά, το περιβάλλον.

Η έντονη ανησυχία του κόσμου, μετά τις τραγικές καταστροφές των τελευταίων χρόνων, είναι εύλογη και αναδεικνύει τις χρόνιες παθογένειες του πολεοδομικού και διοικητικού σχεδιασμού στη χώρα: η έλλειψη διαφάνειας και στρατηγικής στον τρόπο αδειοδότησης, σχεδιασμού και υλοποίησης έργων δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο προβλημάτων που επιδεινώνονται από την αδιαφορία για τις περιβαλλοντικές και φυσικές συνθήκες κάθε περιοχής.

Για παράδειγμα, οι εικόνες ντροπής στις παραθαλάσσιες περιοχές της Ελλάδας, με δρόμους ασφαλτοστρωμένους μόλις πέντε μέτρα από τη θάλασσα, υπογραμμίζουν την έλλειψη βιώσιμου σχεδιασμού και σεβασμού στο φυσικό περιβάλλον.

Αυτοί οι δρόμοι, που καταστρέφονται συστηματικά από τη διάβρωση και το χειμέριο κύμα, επισκευάζονται ξανά και ξανά, με αποτέλεσμα τη διαρκή σπατάλη πόρων.

Ένα ολοκληρωμένο σύστημα χαρτογράφησης θα επέτρεπε τον εντοπισμό περιοχών υψηλού κινδύνου, την προσομοίωση σεναρίων φυσικών καταστροφών και τη λήψη στοχευμένων μέτρων πρόληψης

Επιπλέον, κάθε καλοκαίρι, οι περιοχές αυτές μετατρέπονται σε χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων για τους λουόμενους, γεγονός που υποβαθμίζει την αισθητική και τη λειτουργικότητα της παραθαλάσσιας ζώνης.

Όλες αυτές οι πρακτικές αντικατοπτρίζουν μια νοοτροπία προσωρινών λύσεων και απουσία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού που θα εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα των παράκτιων περιοχών.

Χρειάζεται ολιστικός σχεδιασμός που θα λαμβάνει υπόψη τη φυσική διάβρωση, τα φυσικά φαινόμενα και την ανάγκη για δημόσιους χώρους. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αποτρέψει τις παραπάνω δυσάρεστες εικόνες, διατηρώντας το περιβάλλον λειτουργικό και ελκυστικό για τις επόμενες γενιές.

Θα μπορούσαν οι νέες τεχνολογίες να συμβάλλουν στην πρόβλεψη και τον περιορισμό ή ακόμα και την αποτροπή φυσικών καταστροφών;

Δυστυχώς, το γεγονός ότι δεν υπάρχει – ακόμα και σήμερα – ένα ολοκληρωμένο σύστημα χαρτογράφησης με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών, όπως τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS), αποτελεί σοβαρή έλλειψη, καθώς αυτά τα εργαλεία επιτρέπουν τον εντοπισμό περιοχών υψηλού κινδύνου, την προσομοίωση σεναρίων φυσικών καταστροφών και τη λήψη στοχευμένων μέτρων πρόληψης.

Για παράδειγμα, στις πλημμύρες, η ανάλυση δεδομένων υψομετρίας, μοτίβων βροχοπτώσεων και υδρολογικών χαρακτηριστικών μπορεί να υποδείξει περιοχές όπου απαιτούνται άμεσες παρεμβάσεις.

Χρειάζονται γενναίες πολιτικές αποφάσεις, όπως το ξεμπάζωμα ποταμών και ρεμάτων

Αντίστοιχα, για τις πυρκαγιές, η ανάλυση παραμέτρων, όπως η βλάστηση, η υγρασία και οι επικρατούσες συνθήκες ανέμου, μπορεί να προβλέψει εστίες κινδύνου και να συμβάλει στην αποτελεσματική αντιμετώπισή τους.

Είναι σαφές ότι η έλλειψη αυτών των εργαλείων υπονομεύει την ανθεκτικότητα των δήμων και περιφερειών στις φυσικές καταστροφές.

Επιπλέον, η ανάγκη για μια ολοκληρωμένη, τεχνολογικά υποστηριζόμενη και βιώσιμη πολεοδομία είναι επιτακτική, για την προστασία των πολιτών, των περιουσιών τους και του φυσικού περιβάλλοντος.

Δεδομένου ότι η κλιματική κρίση είναι εδώ και τα καιρικά φαινόμενα γίνονται όλο και πιο ακραία και απρόβλεπτα, μήπως θα έπρεπε να παρθούν πιο «δραστικά» μέτρα, όπως το ξεμπάζωμα ποταμών και – ενδεχομένως – η μετακίνηση πολιτών από περιοχές, όπου τα σπίτια έχουν χτιστεί πάνω σε μπαζωμένα ρέματα;

Η κλιματική κρίση, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρωπογενή παρέμβαση στη φύση, απαιτεί άμεσες και δραστικές παρεμβάσεις για τη μείωση των κινδύνων που απορρέουν από τα φυσικά καιρικά φαινόμενα.

Κεντρικό ρόλο σε αυτήν την προσπάθεια παίζουν οι γενναίες πολιτικές αποφάσεις, όπως η αποκατάσταση των φυσικών ροών ποταμών και ρεμάτων μέσω του ξεμπαζώματος. Αυτή η δράση είναι ζωτικής σημασίας, καθώς επιτρέπει την απορροή των υδάτων και μειώνει τον κίνδυνο πλημμυρών.

Η αλόγιστη χρήση μπετόν και η κοπή δέντρων για υποδομές-αναπλάσεις είναι πρακτικές που δεν προσφέρουν μακροπρόθεσμες λύσεις

Η σύνταξη, για παράδειγμα, Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΓΠΣ) που λαμβάνουν υπόψη τη βιωσιμότητα και τον σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον είναι απαραίτητη. Επιπλέον, η αλόγιστη χρήση μπετόν και η κοπή δέντρων για υποδομές-αναπλάσεις, όπως στην περίπτωση του μετρό στην πλατεία Εξαρχείων, είναι πρακτικές που δεν προσφέρουν μακροπρόθεσμες λύσεις.

Ταυτόχρονα, σε ορισμένες περιπτώσεις, η μετακίνηση πολιτών από περιοχές με ακατάλληλη δόμηση, όπως πάνω σε μπαζωμένα ρέματα – βλέπε Μάνδρα ή Κινέττα – μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά ενδεχομένως αναγκαία για τη διασφάλιση ανθρώπινων ζωών στο μέλλον.

Πάνω από όλα, όμως, όπως έχει ήδη ειπωθεί, είναι καίρια η συμβολή της επιστήμης και της τεχνολογίας, μέσω εργαλείων, όπως τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) και τα υδρολογικά μοντέλα.

Αυτά, κυρίως, επιτρέπουν την ακριβή πρόβλεψη κινδύνων πλημμύρας, λαμβάνοντας υπόψη δεδομένα, όπως η τοπογραφία και η υδατοχωρητικότητα του εδάφους.

Η έγκαιρη λήψη μέτρων βάσει τέτοιων προβλέψεων μπορεί να αποτρέψει μελλοντικές καταστροφές: ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός, που περιλαμβάνει καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης, πρόληψη και διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων, είναι αναγκαίος για τη μείωση των κινδύνων από εδώ κι εμπρός

Η παραπάνω προσέγγιση διασφαλίζει όχι μόνο τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος αλλά και την προστασία της ζωής και της περιουσίας των πολιτών.

Πόσο έτοιμος θεωρείτε ότι είναι ο κρατικός μηχανισμός να αντιδράσει σε περίπτωση μίας κακοκαιρίας, όπως αυτής που έπληξε τη Βαλένθια;

Η ετοιμότητα του ελληνικού κρατικού μηχανισμού για την αντιμετώπιση ακραίων καιρικών φαινομένων βασίζεται σε τρεις κρίσιμους άξονες: την πρόληψη, τον συντονισμό και την τεχνολογία.

Παρόλο που έχουν γίνει βελτιώσεις, όπως η χρήση GIS για την εκτίμηση κινδύνων και η λειτουργία του συστήματος 112 για άμεση ειδοποίηση, υπάρχουν ακόμη σημαντικά κενά.

Στην πρόληψη, η έλλειψη επαρκών αντιπλημμυρικών έργων, η διατήρηση φυσικών οικοσυστημάτων και η αντιμετώπιση προβλημάτων, όπως τα μπαζωμένα ρέματα, καθιστούν πολλές περιοχές ιδιαίτερα ευάλωτες.

Πρέπει να ξεπεραστούν οι μικροπολιτικές παρεμβάσεις, ώστε να προκύψουν εικόνες ευημερίας αντί καταστροφής

Στον τομέα του συντονισμού, οι καθυστερήσεις στη συνεργασία μεταξύ των φορέων και η ανεπαρκής κινητοποίηση προσωπικού σε κρίσιμες στιγμές υπονομεύουν την άμεση αντίδραση.

Παράλληλα, ενώ η τεχνολογία έχει ενισχύσει την πρόβλεψη, η έγκαιρη και αποτελεσματική διάχυση της πληροφορίας παραμένει περιορισμένη, αφήνοντας πολλές ευθύνες στους πολίτες.

Η εμπειρία από περιπτώσεις όπως η κακοκαιρία που έπληξε τη Βαλένθια υπογραμμίζει τη σημασία στρατηγικών επενδύσεων στις υποδομές και την πρόληψη.

Έτσι, παρά τη σταδιακή πρόοδο, η Ελλάδα οφείλει να ενισχύσει τον κρατικό μηχανισμό μέσω διαρκούς εκπαίδευσης μόνιμου προσωπικού, βελτίωσης του συντονισμού με τις τοπικές αρχές και υιοθέτησης ολιστικών πολιτικών σχεδιασμού. Κυρίως, όμως, πρέπει να ξεπεραστούν οι μικροπολιτικές παρεμβάσεις, ώστε να προκύψουν εικόνες ευημερίας αντί καταστροφής.

Εκτός από τις φυσικές καταστροφές, υπάρχει τρόπος το αστικό τοπίο στην Αττική να γίνει πιο «ανθρώπινο» και ευχάριστο;

Το αστικό τοπίο της Αττικής έχει μετασχηματιστεί ριζικά από τη δεκαετία του ’60 και, κυρίως τα τελευταία χρόνια λόγω των παρεμβάσεων τουριστικοποίησης, η οποία πραγματοποιήθηκε χωρίς μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τη διατήρηση και την ενίσχυση των δημόσιων χώρων πρασίνου και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η διαγραφή της φυσικής μνήμης της πόλης έχει οδηγήσει σε ένα περιβάλλον λιγότερο φιλόξενο για τους κατοίκους

Οι συνέπειες αυτής της άναρχης ανάπτυξης είναι ορατές, με την Αθήνα να χαρακτηρίζεται πλέον από την έλλειψη φυσικών ροών, όπως ποτάμια, τα οποία συχνά καλύφθηκαν ή μετατράπηκαν σε δρόμους, καθώς και από την περιορισμένη πρόσβαση σε ποιοτικούς δημόσιους χώρους.

Η διαγραφή της φυσικής μνήμης της πόλης, τόσο μέσα από την απουσία φυσικών στοιχείων όσο και από την υποβάθμιση του πολιτιστικού αποθέματος, έχει οδηγήσει σε ένα περιβάλλον λιγότερο φιλόξενο για τους κατοίκους.

Ωστόσο, αντί να αντιμετωπίζονται οι βαθύτερες αιτίες της άναρχης αστικοποίησης, συχνά, οι προσπάθειες επικεντρώνονται στη δημιουργία ενός τουριστικού προφίλ για το κέντρο της πόλης – όπως οι αναπλάσεις της Πανεπιστημίου.

Ποιος μπορεί να είναι ο αντίκτυπος τέτοιων πρακτικών για τους πολίτες;

Οι παραπάνω πρακτικές τείνουν να μετατρέπουν το αστικό κέντρο σε μία «βιτρίνα», που αγνοεί τις ανάγκες των κατοίκων και των τοπικών κοινοτήτων. Οι γειτονιές, που συνιστούν τη ραχοκοκαλιά μιας βιώσιμης και ανθρώπινης πόλης, συχνά παραμελούνται, ή γίνονται παρεμβάσεις χωρίς τη συμμετοχή και τη συναίνεση των κατοίκων.

Για τη δημιουργία ενός ανθρώπινου και βιώσιμου περιβάλλοντος είναι απαραίτητη η ενεργός εμπλοκή των πολιτών

Αυτό το φαινόμενο οδηγεί στη δημιουργία αστικών περιβαλλόντων που είναι κοινωνικά ευάλωτα και πολιτισμικά αποδυναμωμένα. Οι γειτονιές αποτελούν ζωτικής σημασίας κοινότητες που διατηρούν την τοπική ταυτότητα και ενισχύουν τη συνοχή.

Όταν, όμως, αγνοούνται οι ανάγκες των κατοίκων, παρατηρούνται φαινόμενα όπως αποξένωση, αίσθηση εγκατάλειψης και περιορισμένη συμμετοχή στα κοινά, υποβαθμίζοντας την ποιότητα ζωής.
Για να δημιουργηθεί ένα ανθρώπινο και βιώσιμο περιβάλλον είναι απαραίτητη η ενεργός εμπλοκή των κατοίκων στον σχεδιασμό και την υλοποίηση παρεμβάσεων.

Οι πόλεις που ενσωματώνουν τη φωνή των κοινοτήτων καταφέρνουν να ενδυναμώσουν τον κοινωνικό ιστό, να διατηρήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά και να γίνουν πιο ανθεκτικές απέναντι στις προκλήσεις του μέλλοντος.

Μια ολιστική προσέγγιση στον αστικό σχεδιασμό, με σεβασμό στη φυσιογνωμία της πόλης και τις ανάγκες των κατοίκων, είναι απαραίτητη για τη δημιουργία μιας Αττικής και εν γένει της επικράτειας, που θα είναι πιο βιώσιμη, φιλική και συνδεδεμένη με τη φυσική και πολιτιστική της μνήμη.

Η Δρ. Μαρία Πηγάκη είναι χαρτογράφος (ΕΔΙΠ Α’) στη Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών – Μηχανικών Γεωπληροφορικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο