Στην αρχή ήταν η γυναίκα. Η αρχαιότερη αναπαράσταση ανθρώπου που διαθέτουμε – η 40.000 ετών «Αφροδίτη» του Hohle Fels – είναι μια γόνιμη γυναίκα, η πρώτη από μια σειρά παλαιολιθικών αγαλμάτων που δίνουν έμφαση στο στήθος, τους φαρδείς γοφούς και το αιδοίο.

Στις αρχαίες αφηγήσεις, η Γη ήταν γυναίκα και η ανθρωπότητα δημιουργήθηκε από γυναίκες, από την κινεζική θεά-δημιουργό Nüwa μέχρι την κολομβιανή «Μητέρα Δημιουργό» Kagaba.

Σύντομα, όμως, εμφανίστηκαν και άνδρες δημιουργοί. Η Nüwa έγινε αδελφή ή σύζυγος του άνδρα δημιουργού Fuxi, ενώ στις βορειοαμερικανικές ιστορίες εμφανίστηκε ένας δημιουργός Γέρος, ο οποίος καθόταν πάνω στη θηλυκή Γη.

Η Mineke Schipper είναι η συγγραφέας του βιβλίου The Shrinking Goddess (Η συρρικνούμενη θεά), μιας συναρπαστικής και εξοργιστικής ίσως περιγραφής του τρόπου με τον οποίο το γυναικείο σώμα αντιμετωπίζεται και αναγάγεται σε μύθους, θρύλους και πνευματικά κείμενα από όλο τον κόσμο καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας.

«Όταν συγκρίνεις αυτές τις ιστορίες, βλέπεις κάτι εντυπωσιακό, και αυτό είναι ότι η ανεξάρτητη γυναίκα δημιουργός γίνεται σταδιακά η γυναίκα του θεού», λέει η Schipper. «Ακόμη και αν ο Θεός είναι αόρατος και κανείς δεν ξέρει πώς μοιάζει, απευθύνεται ως Αυτός, ως ο πατέρας».

Σε ορισμένα μέρη, οι ανδρικές μορφές δημιούργησαν προκλητικά οι ίδιες τη ζωή: Σε έναν θρύλο του νοτιοανατολικού Κονγκό, ο θεός-δημιουργός Bumba ξερνάει την ανθρωπότητα – ο αιγυπτιακός θεός του ήλιου Atum αυνανίζεται στο χέρι του και στη συνέχεια βάζει το σπέρμα του στο στόμα του, φτύνοντας μία νέα ζωή.

Η Schipper έχει στα χέρια της ένα πάνθεον υποβαθμισμένων θεών και παραγκωνισμένων γυναικών δημιουργών. «Ο πρώτος άνθρωπος είναι συχνά άνδρας, μετά ο δεύτερος είναι γυναίκα, και αυτό που θα παρατηρήσετε είναι ότι μερικές φορές για τον πρώτο έχει χρησιμοποιηθεί καλύτερη ποιότητα για τη δημιουργία του», λέει. «Η γυναίκα δημιουργείται από ένα μικρό μέρος του σώματος του άνδρα. Ή ο Θεός δημιουργεί τον άνδρα με το δεξί χέρι και τη γυναίκα με το αριστερό».

Οι γυναίκες ως πηγή ζωής

Θεωρεί ότι αυτές οι ιστορίες αποτελούν μια προσπάθεια των πρώτων πολιτισμών να διορθώσουν αυτό που θεωρούσαν ως ουσιαστική αδικία, ότι μόνο οι γυναίκες είχαν τη δύναμη να δώσουν ζωή. «Έχει να κάνει με την έλλειψη ισορροπίας με το τι μπορούν να κάνουν οι γυναίκες. Ήδη μπορούν να κάνουν πάρα πολλά».

Η 85χρονη σήμερα Schipper μεγάλωσε στην Ολλανδία με πέντε αδέλφια – γεγονός που θεωρεί ότι την επηρέασε καθώς διερωτήθηκε για τη διαφορά και την ομοιότητα των φύλων, για το πώς τα δύο φύλα γίνονται αντιληπτά και πώς αναμένεται να συμπεριφερθούν.

Λέει ότι συγκρούστηκε νωρίς με τη συμβατική μητέρα της. «Το μήνυμά της προς εμένα ήταν ότι υπάρχουν δύο δρόμοι: Ο δρόμος των ανδρών και ο δρόμος των γυναικών. Το μονοπάτι των γυναικών είναι λιγότερο ενδιαφέρον, αλλά πρέπει να το περπατήσεις. Τη ρώτησα: «Γιατί σε νοιάζει τι λέει ο κόσμος;»». Η Schipper αποφάσισε να μην νοιάζεται, λέει, όταν έγινε 11 ετών, αρνούμενη να φορέσει φούστα για το δείπνο.

Η Schipper ενδιαφέρθηκε πρώτη φορά για την προφορική παράδοση, ζώντας στη Δημοκρατία του Κονγκό. Αυτή και ο σύζυγός της, ιστορικός, μετακόμισαν εκεί για να εργαστούν ως καθηγητές πανεπιστημίου το 1964. Ήταν μια αιματηρή, ταραγμένη εποχή, όταν το πρώιμο όνειρο της ανεξαρτησίας είχε θολώσει από τη δολοφονία του πρωθυπουργού Πατρίς Λουμούμπα – υπήρχαν μάχες και ομηρίες.

Αφηγείται την ιστορία των τεσσάρων χρόνων τους με λακωνική υποτίμηση: «Μερικές φορές δεν υπήρχε ψωμί, μερικές φορές δεν υπήρχε νερό. Γα ένα χρόνο δεν πληρωνόμασταν από την κυβέρνηση του Κονγκό και έπρεπε να δανειστούμε χρήματα». Η οικογένειά της ήταν λιγότερο στωική: «Οι γονείς μου έκλαιγαν στο αεροδρόμιο, γιατί έλεγαν: Δεν θα ξαναδούμε ποτέ την κόρη μας».

Η Schipper απέκτησε το πρώτο της παιδί ενώ βρισκόταν στο Κονγκό, γεγονός που άνοιξε μια άλλη προοπτική της «παραδοσιακής σοφίας». Η ίδια και ο σύζυγός της, όπως είπε, εξεπλάγησαν όταν οι γείτονές τους ήρθαν να τους ευχαριστήσουν μετά τη γέννηση του μωρού: «Αυτό σημαίνει ότι έχετε συνεισφέρει νέα ενέργεια, νέα δύναμη στην κοινότητα με το να αποκτήσετε ένα μωρό. Το βρήκα αυτό πολύ όμορφο».

Οι εμπειρίες και η έρευνά της αποκρυσταλλώθηκαν σε μια ισχυρή πνευματική περιέργεια για το πώς τα γυναικεία χαρακτηριστικά έχουν γίνει αντιληπτά σε όλο τον κόσμο. Δεν μπορείς να ζεις μέσα σε ένα γυναικείο σώμα και να μην παρατηρείς τους μυριάδες τρόπους με τους οποίους αυτό εξυψώνεται, αντικειμενοποιείται, βρίσκεται υπό απειλή ή λοιδορείται.

Υπάρχει η περίεργη δυσφορία γύρω από την εγκυμοσύνη και το θηλασμό, η φετιχοποίηση των «καμπυλών» και η ενασχόλησή μας με το βάρος – οι τρόποι με τους οποίους, ως επί το πλείστον άνδρες και οι νομοθέτες προσπαθούν να περιορίσουν τα αναπαραγωγικά δικαιώματα, μέχρι και την παρακολούθηση των εμμηνορροϊκών μας κύκλων. Τα γυναικεία σώματα έγιναν υπόθεση όλων μας.

Αυτό που είναι λιγότερο προφανές είναι πώς διαμορφώθηκαν αυτές οι αρχαίες και διαπολιτισμικές αντιλήψεις και πώς μετασχηματίστηκαν. Εν μέρει ο λόγος για τον οποίο δεν το γνωρίζουμε αυτό είναι ότι ιστορικά ήταν ένας δραματικά υποβαθμισμένος τομέας. Όπως λέει η Schipper, οι ανθρωπολόγοι ήταν άνδρες – δεν ερευνούσαν ούτε είχαν πρόσβαση σε γυναικείους χώρους, παραδόσεις και προφορικούς πολιτισμούς.

Επιστρέφοντας στην Ολλανδία με δύο μικρά παιδιά και ακαδημαϊκή καριέρα στη συγκριτική λογοτεχνία, η Schipper συνέχισε να συλλέγει παροιμίες για τις γυναίκες για πάνω από μια δεκαετία. «Το έκανα όποτε καθόμουν σε αεροπλάνο ή ταξί – όπου κι αν βρίσκεσαι, μπορείς πάντα να κάνεις μια συζήτηση και οι άνθρωποι το λατρεύουν. Ειδικά όταν πρόκειται για άνδρες και γυναίκες, μπορείς να διασκεδάσεις πολύ». Αυτό κατέληξε σε ένα βιβλίο και στον ιστότοπο Women in Proverbs Worldwide με περισσότερες από 15.000 παροιμίες.

Από αυτή τη δουλειά προέκυψαν πολλά θέματα που την ενδιέφεραν: Οι μεταφορές που χρησιμοποιούνται για τις γυναίκες και γύρω από αυτές, ο τρόπος με τον οποίο αποδίδεται αξία και αρετή στις γυναίκες και κυρίως η ισχυρή φόρτιση που ασκούν τα μέρη του γυναικείου σώματος.

«Το πράγμα που μοιράζεσαι σε όλο τον κόσμο είναι, φυσικά, το σώμα σου», λέει. Σταδιακά, το The Shrinking Goddess αποκρυσταλλώθηκε. Είναι επιστημονικό, αλλά ψυχαναγκαστικά ευανάγνωστο, γεμάτο με λεπτομέρειες που κόβουν την ανάσα. Από τον παρθενικό υμένα μέχρι το αιδοίο, από την έμμηνο ρύση μέχρι την τεκνοποίηση, οι μύθοι που έχει συλλέξει συνενώνονται σε μια ιστορία φόβου, φθόνου και οικειοποίησης της γυναικείας βιολογίας.

Το στήθος και οι δεσμοί γάλακτος

Μόνο για τα στήθη, η Schipper αναφέρεται στον «θεό που θηλάζει» (El Shaddai) στον πρώιμο Ιουδαϊσμό – σε πίνακες του 12ου αιώνα που απεικονίζουν τον Χριστό με ένα φουσκωμένο γυναικείο στήθος – στον ινδικό θεό Prajapati που δίνει στον εαυτό του στήθη ώστε τα δημιουργήματά του «να θηλάσουν και να ζήσουν» και στις οι απεικονίσεις της Μαρίας που κάλυπταν σταδιακά τα στήθη της με την πάροδο του χρόνου.

«Δεν είναι εκπληκτικό το πώς άλλαξε η εικόνα του στήθους;» διερωτάται η Schipper. Έχει συνδεθεί λιγότερο με τη λειτουργία, περισσότερο με την επιθυμία, αφήνοντάς μας να νιώθουμε άβολα με το θηλασμό, λέει: «Πώς τολμάς να δείχνεις το στήθος σου, πηγαίνεις ενάντια στην ερωτική εικόνα του στήθους».

Διαβασε ακομα

Γιατί η βία κατά των γυναικών γίνεται όλο και χειρότερη; Η απάντηση δεν είναι ο Andrew Tate

Μια ενότητα για τους «δεσμούς του γάλακτος» στο βιβλίο είναι πραγματικά συναρπαστική: Πολιτισμοί τόσο διαφορετικοί, από τα Βαλκάνια, την Παλαιστίνη και τη Βόρεια Αφρική, υπήρχαν παραδόσεις που βασίζονταν στην πεποίθηση ότι ο θηλασμός ενός ενήλικα μπορεί να δημιουργήσει έναν «ασφαλή», μη σεξουαλικό οιονεί οικογενειακό δεσμό μαζί του.

Στη Γεωργία, για παράδειγμα, ένας άνδρας που πίστευε ότι η γυναίκα του ήταν άπιστη μπορούσε να βάλει τον ύποπτο εραστή της να φιλήσει το στήθος της. Μόλις το έκανε αυτό, ο σύζυγος «μπορούσε πλέον να είναι ήσυχος».

Ένας ευρέως καταδικασμένος φετφά από έναν ισλαμιστή λόγιο με έδρα το Κάιρο το 2007 πρότεινε ακόμη και ότι οι γυναίκες θα μπορούσαν να θηλάζουν τους άνδρες συναδέλφους τους για να αποτρέψουν ανεπιθύμητες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο φύλων στο χώρο εργασίας: Μετά από πέντε θηλασμούς, δημιουργούνται «δεσμοί γάλακτος», που αποτρέπουν κάθε σεξουαλική σχέση.

Οι μύθοι γύρω από τον κόλπο

Μια άλλη αποκαλυπτική ενότητα ασχολείται με τους μύθους γύρω από τον κόλπο και το αιδοίο. Η γιαγιά της Schipper, όπως εξηγεί στο βιβλίο, αναφερόταν στο αιδοίο ως «μυστήριο», κάτι που φαίνεται να ταιριάζει, δεδομένου του φόβου και του δέους με το οποίο το αντιμετωπίζουν.

Μέσω φυλαχτών και τελετουργιών, όπως η έκθεση των γεννητικών οργάνων μιας ιέρειας σε μια αρχαία κινεζική παράδοση, το αιδοίο μπορούσε να προσφέρει προστασία ή σωτηρία από άβροχους ουρανούς, άγονα χωράφια ή εχθρούς. «Ήταν προστασία, επειδή ήταν η πύλη της ζωής», εξηγεί η Schipper, αλλά «φαίνεται ότι το έχουμε ξεχάσει».

Την αντικατέστησε η έννοια του αιδοίου ως πηγή τρόμου και κινδύνου, η οποία είναι εξίσου ισχυρή. Μια παράδοση των Μαορί προειδοποιεί για τον κόλπο ως το «σπίτι του θανάτου» και οι διάχυτοι μύθοι για τον κόλπο με τα δόντια (vagina dentata) σε όλο τον κόσμο φανερώνουν γεννητικά όργανα παγιδευμένα με φίδια, πριόνι, χαυλιόδοντες ελέφαντα και άλλα.

Για την Schipper, πρόκειται για μια υποβάθμιση του άγχους της παράστασης: «Υπάρχουν τόσες πολλές ιστορίες. Φανταστείτε ότι πρέπει να κάνετε σεξ για πρώτη φορά και νομίζετε ότι υπάρχουν πιράνχας μέσα; Τρομερό άγχος».

Τα πράγματα έχουν αλλάξει;

Τα πράγματα έχουν βελτιωθεί – η Schipper έχει ζήσει μια εποχή μεγάλης προόδου προς την κατεύθυνση της ισότητας των φύλων.

«Έχουμε μια νέα κατάσταση στην οποία οι γυναίκες κάνουν όλα τα πράγματα που δεν μπορούσαν να κάνουν οι γιαγιάδες τους ή ακόμη και οι μητέρες τους», λέει. Είναι μια εποχή, επίσης, που τίθενται ερευνητικά ερωτήματα για τις παγιωμένες αντιλήψεις σχετικά με το φύλο. Η Schipper συζητά πώς η επιστήμη θα μπορούσε να βοηθήσει όλα τα φύλα «να μοιράζονται όλα τα καθήκοντα της γέννας, του θηλασμού και άλλων φροντίδων», και λέει ότι ανυπομονεί να διαβάσει για τις εμπειρίες των τρανς ατόμων σχετικά με το «πώς η εμπειρία τους από τα μέρη του σώματος απηχεί και διαφέρει από τις εμπειρίες των ατόμων με cis φύλο».

Πάρα πολλά, όμως, δεν έχουν αλλάξει από τότε που οι πρώιμοι μύθοι άρχισαν να διαγράφουν τις γυναίκες και να μας ενθαρρύνουν να τις φοβόμαστε. Η βία παραμένει, παντού.

Διαβασε ακομα

Τι πραγματικά σκέφτονταν οι γυναίκες στην αρχαιότητα για το σεξ

Αμφισβητείται, επίσης, το πόσο άνετα νιώθουν οι γυναίκες με το ίδιο τους το σώμα – είναι δύσκολο να αγαπήσεις αυτό που ο κόσμος περιφρονεί. Η Schipper αναφέρει την τάση για αισθητική χειρουργική στο αιδοίο, τις γυναίκες που θέλουν «να προσαρμόσουν το αιδοίο τους σε κάποια κριτήρια που προέρχονται από κάπου αλλού» (πχ. πορνό). Αλλά αυτή η δυσφορία, λέει, ισχύει τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. «Το να μεγαλώνεις με πέντε αδέρφια σε βοηθάει να δεις ότι όλοι είναι ανασφαλείς».

Σχετικά με το ταμπού θέμα της γυναικείας βιολογίας, η Schipper λέει πώς, σε μια ομιλία που έδωσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, μια γυναίκα στο ακροατήριο τη ρώτησε πώς μιλούσε για το σεξ, τον αυνανισμό και τα γεννητικά όργανα χωρίς να ντρέπεται.

«Είπα, ξέρετε, ότι η μισή ανθρωπότητα διαθέτει αυτά τα μέρη του σώματος, δεν υπάρχει τίποτα ασυνήθιστο. Όσο περισσότερο μιλάμε γι’ αυτό, τόσο λιγότερο άγχος θα αναπτύσσουμε αμοιβαία. Αντί να περιφρονείτε ο ένας τον άλλον, νομίζω ότι μπορείτε να αναπτύξετε νέες, διαφορετικές σχέσεις».

Υπάρχουν πολύ περισσότερα που ενώνουν παρά χωρίζουν τους διαφορετικούς πολιτισμούς και τα φύλα, πιστεύει η ίδια. «Το βασικό ερώτημα που πάντα έθετα είναι: Τι μοιραζόμαστε;».

Με πληροφορίες από Guardian