Ο László Toth, Oυγγροεβραίος αρχιτέκτονας και επιζών του Ολοκαυτώματος, μεταναστεύει στις ΗΠΑ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αναζητώντας μια νέα ζωή. Μετά από ένα δύσκολο ξεκίνημα, ένας πλούσιος επιχειρηματίας αναγνωρίζει το ταλέντο του και του προσφέρει μια δουλειά που θα αλλάξει τη ζωή του.

Αυτή είναι μια πολύ σύντομη περίληψη της ταινίας “The Brutalist” του Brady Corbet – που έκανε πρεμιέρα την Πέμπτη (06/02) στους κινηματογράφους – στην οποία ο Adrien Brody υποδύεται τον Toth. Αν και ο πρωταγωνιστής αυτής της σχεδόν τετράωρης ταινίας είναι μυθοπλαστικός, η ιστορία του είναι εμπνευσμένη από πολλά πραγματικά πρόσωπα.

Κατά τη διάρκεια της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία, και ιδίως μετά την de facto κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, το 1933, πολλοί διανοούμενοι, επιστήμονες και άλλοι μορφωμένοι άνθρωποι επέλεξαν να μεταναστεύσουν αναζητώντας ένα ευνοϊκότερο κλίμα για να εργαστούν. Για πολλούς, βέβαια, ήταν επίσης ζήτημα ζωής και θανάτου.

Η κληρονομιά του Bauhaus

Πολλοί από αυτούς τους μετανάστες ήταν αρχιτέκτονες που συνδέονταν με το Bauhaus, τη διάσημη σχολή σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής που ιδρύθηκε το 1919 στη Βαϊμάρη. Το ίδρυμα, το οποίο αργότερα μεταφέρθηκε στο Dessau και, στη συνέχεια, στο Βερολίνο, άφησε μια κληρονομιά που διαρκεί μέχρι σήμερα.

Οι διευθυντές του Bauhaus ήταν μεταξύ εκείνων που εγκατέλειψαν τη Γερμανία αυτή την περίοδο. Μεταξύ αυτών ήταν ο αρχιτέκτονας και ιδρυτής του Bauhaus, Walter Gropius, ο οποίος ήταν επικεφαλής της σχολής στη Βαϊμάρη και στη συνέχεια στο Dessau και σχεδίασε το νέο κτήριο εκεί.

Ο διάδοχός του στο Dessau, Hannes Meyer, μετανάστευσε επίσης, όπως και ο Mies van der Rohe, ο οποίος ήταν επικεφαλής της σχολής στο Dessau και στο Βερολίνο, όπου η σχολή έκλεισε από τη ναζιστική κυβέρνηση.

Το Bauhaus, όπως αναφέρει το The Conversation, αποτέλεσε έναν αδιαμφισβήτητο ακρογωνιαίο λίθο της πολιτιστικής, πολιτικής και κοινωνικής ανάπτυξης της Γερμανίας του Μεσοπολέμου.

Παρόλο που ο καθένας τους είχε διαφορετικές μεθόδους και προτεραιότητες, οι τρεις προαναφερθέντες αρχιτέκτονες υποστήριξαν μια μορφή μοντέρνας αρχιτεκτονικής που αντανακλούσε ένα πολύ ευρύτερο κίνημα, το οποίο προσπαθούσε να αλλάξει – με μερική μόνο επιτυχία – την αισθητική και την ηθική της αρχιτεκτονικής, αλλά και της ζωής, εκείνη την εποχή.

Και οι τρεις δίδαξαν στους μαθητές τους να έρθουν σε ρήξη με τα στυλ του παρελθόντος για να προσφέρουν μια προοδευτική αρχιτεκτονική που ανταποκρινόταν στις φυσικές, αισθητικές και πολιτιστικές ανάγκες της εποχής.

Φυσικά, αυτοί οι άνδρες δεν ήταν οι μόνοι μετανάστες από τη ναζιστική Γερμανία, αλλά οι ιστορίες τους – και οι ιστορίες άλλων προσωπικοτήτων του Bauhaus – «μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα αυτή τη μετανάστευση που συχνά είναι ευρέως παρεξηγημένη», γράφει ο José Vela Castillo, Καθηγητής Θεωρίας, Ιστορίας και Έργων της Αρχιτεκτονικής, στο άρθρο του.

Το κτήριο του Ινστιτούτου Bauhaus στο Ντεσάου-Ροσλάου βρίσκεται στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO

Το αμερικανικό όνειρο του Bauhaus

Όταν αναφερόμαστε σε αυτή τη μετανάστευση Γερμανών αρχιτεκτόνων και διανοουμένων (ή όσων συνδέονται πολιτισμικά με τη Γερμανία της Βαϊμάρης), η πρώτη εικόνα που μας έρχεται στο μυαλό είναι η μετανάστευση στις ΗΠΑ, τη χώρα των ευκαιριών – ο φανταστικός αρχιτέκτονας László Toth του “The Brutalist” κάνει ακριβώς αυτό.

Αυτή η μετανάστευση είναι η πιο γνωστή, σίγουρα η πιο συνηθισμένη, αλλά όχι η μόνη. Επιπλέον, συνήθως εμπνέει εικόνες του ατομικιστή αρχιτέκτονα, μιας (ανδρικής, φυσικά) δημιουργικής ιδιοφυΐας που βάζει τα κατασκευαστικά του ιδανικά πάνω από όλα. Η εικόνα αυτή έγινε δημοφιλής από το μυθιστόρημα της Ayn Rand “The Fountainhead” του 1943 και από την ομώνυμη ταινία του King Vidor του 1949, με πρωταγωνιστή τον Gary Cooper.

Στην πραγματικότητα, η εικόνα είναι πιο σύνθετη και προβληματική: ενώ και οι τρεις αρχιτέκτονες έχουν κοινά στοιχεία – μια δέσμευση στη σύγχρονη και μετασχηματιστική αρχιτεκτονική που διαμόρφωσε και διαμορφώθηκε από τη σύγχρονη ζωή – δεν μετανάστευσαν όλοι στις ΗΠΑ. Ούτε πήγαν την ίδια στιγμή ή με τις ίδιες φιλοδοξίες, την ίδια πολιτική και ηθική δέσμευση ή με την ίδια προτεραιότητα στην αρχιτεκτονική τους.

Ο Walter Gropius, ο οποίος προερχόταν από εύπορη οικογένεια, έφυγε αρχικά από τη Γερμανία, το 1934, για το Ηνωμένο Βασίλειο, πριν εγκατασταθεί στη Βοστώνη της Μασαχουσέτης το 1937 ως «εξέχον μέλος του διδακτικού προσωπικού της νεοσύστατης Μεταπτυχιακής Σχολής Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ». Εκεί, εκτός από τη διδασκαλία, δημιούργησε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο με την ονομασία The Architects’ Collaborative.

Ο Ludwig Mies van der Rohe, αναμφίβολα ο πιο λαμπρός της ομάδας, παρέμεινε στη Γερμανία μέχρι το 1938, όπου συνέχισε να εργάζεται σε ένα όχι εντελώς φιλόξενο πολιτικό κλίμα. Τελικά εγκαταστάθηκε στο Σικάγο ως διευθυντής του Ινστιτούτου Τεχνολογίας του Ιλινόις και ξεκίνησε μια λαμπρή καριέρα που θα τον καθιστούσε τον καθοριστικό μεταπολεμικό αρχιτέκτονα των ΗΠΑ – και ίσως του κόσμου. Το έργο του ήταν καθοριστικό, μεταξύ άλλων, για την ανάπτυξη του κτηρίου γραφείων που θα αποτελούσε την επιτομή του αμερικανικού επεκτατικού καπιταλισμού μετά τον πόλεμο.

Εδώ αξίζει να αναφερθεί ο επί μακρόν συνεργάτης του στο Βερολίνο, η σχεδιάστρια και αρχιτεκτόνισσα Lilly Reich, η οποία δίδασκε επίσης στο Bauhaus. Μέχρι πρόσφατα η Reich «αγνοούνταν», τόσο για τον άμεσο ρόλο της σε μεγάλο μέρος του έργου του Mies van del Rohe όσο και για την ατομική της παραγωγή. Ευτυχώς, ερευνητές όπως η Laura Martínez de Guereñu φωτίζουν τώρα τη ζωή και το έργο της.

Από την πλευρά της, η Reich επέλεξε να παραμείνει στη γενέτειρά της, τη Γερμανία.

Σοσιαλιστικά αρχιτεκτονικά οράματα

Υπήρχαν, πράγματι, γυναίκες αρχιτεκτόνισσες που εργάζονταν στη Γερμανία εκείνη την εποχή, ακόμη και αν το φύλο τους τις καθιστούσε σχεδόν «αόρατες».

Υπήρχαν επίσης, αναμφίβολα, πολλοί αρχιτέκτονες των οποίων το προφίλ δεν ταίριαζε στο καλούπι της «δημιουργικής ιδιοφυΐας», αλλά περισσότερο σε εκείνο του προοδευτικού, πολιτικά δεσμευμένου διανοούμενου. Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι αυτοί ήταν πολύ κοντά στον κομμουνισμό και στην εναλλακτική λύση που προσέφερε η Σοβιετική Ρωσία, εκείνη την εποχή.

Ο Hannes Meyer, ο λιγότερο γνωστός από τους τρεις διευθυντές του Bauhaus, επέλεξε αυτόν τον άλλο δρόμο.

Η αναζήτησή του για τον ιδανικό τόπο εργασίας δεν περιλάμβανε την ατομικιστική, εμπορευματοποιημένη κοινωνία του αμερικανικού καπιταλισμού, αλλά, ακολουθώντας τις δικές του κομμουνιστικές τάσεις, εκείνη της ΕΣΣΔ, όπου έφτασε στα τέλη της δεκαετίας του 1930.

Το μοντέλο του ήταν αυτό του αρχιτέκτονα που υπηρετεί πλήρως την κοινωνία και απέφευγε κάθε αισθητικό ή καλλιτεχνικό πρωταγωνισμό. Ήταν πεπεισμένος ότι αυτός ο τύπος αρχιτεκτονικής θα μπορούσε να εφαρμοστεί μόνο σε μια αταξική κοινωνία, όπου τα μέσα παραγωγής ανήκαν στο προλεταριάτο.

Παρέμεινε στη Μόσχα μέχρι το 1936, όταν η χώρα, υπό τη δικτατορία του Στάλιν, αποκλείστηκε όλο και περισσότερο από την ξένη παρουσία. Αφού επέστρεψε στη Γερμανία, μετανάστευσε και πάλι στο Μεξικό το 1939 και εργάστηκε παραγωγικά για δέκα χρόνια – εν μέσω των προοδευτικών κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων του προέδρου Lázaro Cárdenas. Τελικά επέστρεψε στην πατρίδα του, την Ελβετία, όπου πέθανε το 1954.

Οι μετανάστες που ακολούθησαν τα βήματα του Meyer δεν ήθελαν μόνο να αποφύγουν τις ΗΠΑ, αλλά αναζήτησαν καταφύγιο εκεί όπου μπορούσαν (ή πίστευαν ότι μπορούσαν) να ακολουθήσουν καλύτερα τα ιδανικά τους. Αντί για όμορφα κτήρια, οραματίστηκαν μια αρχιτεκτονική που θα βοηθούσε στη σφυρηλάτηση μιας νέας κοινωνίας και μιας νέας ανθρωπότητας.

Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα και μελετητή Daniel Talesnik, υπήρξε αναμφισβήτητα ένα «Κόκκινο Bauhaus» που αποτελούνταν από σύγχρονους αρχιτέκτονες οι οποίοι, μετά τη φυγή τους από τη ναζιστική Γερμανία, εργάστηκαν για τη σοβιετική κυβέρνηση.

Αυτές οι άλλες περιπτώσεις ήταν λιγότερο γνωστές τόσο στο ευρύ κοινό όσο και, μέχρι πρόσφατα, στους ακαδημαϊκούς. Ωστόσο, αυτό δεν μειώνει τη σημασία τους, ενώ, όπως γράφει ο Vela Castillo «τους αξίζει μια καλύτερη θέση στην ιστορία από αυτή που φαίνεται να τους έχει δοθεί».

Tags