Γράφει η Μαργαρίτα Μυτιληναίου

Υπάρχουν τραγούδια που, 51 ολόκληρα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ακόμα βρίσκονται στη καρδιά μας, ξαναζούν σε συναυλίες, τα φέρνουν στο σπίτι τα παιδιά μας κάνοντας πρόβα για τις σχολικές τους γιορτές. Τραγούδια που, με λίγα λόγια, άντεξαν και εξακολουθούν να αντέχουν στο χρόνο. Επιβίωσαν.

Αυτό που έγινε τα ξημερώματα του Σαββάτου 17 Νοεμβρίου 1973 στο κέντρο της Αθήνας, καθόρισε τη χώρα μας και την Ιστορία της. Μετά από διωγμούς, φυλακίσεις, εξορίες, δολοφονίες, λογοκρισία και…μπόλικο γύψο οι νέοι άνθρωποι, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες με τα μακριά μαλλιά και τα παντελόνια- καμπάνες ωρίμασαν μέσα στα τρία βράδια της Κατάληψης, εξεγέρθηκαν, ξόρκισαν τους φόβους και τις αγωνίες ενός ολόκληρου έθνους απέναντι στη Χούντα και ξύπνησαν την ελπίδα για Δημοκρατία.

Το σύνθημα «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία» άνοιξε το δρόμο, ένωσε μικρούς και μεγάλους μέσα και έξω από το κτήριο, παρέλυσε το σύστημα των Συνταγματαρχών και οδήγησε στα γεγονότα που όλοι πια ξέρουμε.

Έξι μήνες νωρίτερα είχε απαγορευθεί «το άδειν άπαντα τα άσματα, τα χρησιμοποιούμενα υπό της κινήσεως της κομμουνιστικής νεολαίας. Τα εν λόγω άσματα υποκινούν πάθη και διενέξεις εις τους κόλπους του πληθυσμού…». Παρ’ όλα αυτά, οι δημιουργοί συνέχισαν να γράφουν, οι ερμηνευτές συνέχισαν να τραγουδούν και ο απλός κόσμος συνέχισε να παίρνει δύναμη από τρίλεπτα και τετράλεπτα ηχογραφήματα αντίστασης. Αποτέλεσμα: «τα απαγορευμένα τραγούδια» έγιναν η συλλογική συνείδηση των Ελλήνων.

Με, απολύτως, προσωπικό κριτήριο (και καμία διάθεση ιεράρχησης) σήμερα επιλέγω κάποια από αυτά τα τραγούδια και σας διηγούμαι τις μικρές τους ιστορίες.

Ο στρατιώτης – Βασίλης Παπακωνσταντίνου

Το τραγούδι βρίσκεται στα «Τραγούδια του Δρόμου» (1974). Το υπογράφουν ο Μάνος Λοΐζος και η Κωστούλα Μητροπούλου. Η Λογοκρισία δεν έδωσε άδεια για να κυκλοφορήσει και η Κ. Μητροπούλου αναγκάστηκε να «διορθώσει» έναν στίχο. Αυτό που ηχογραφήθηκε λέει «Το εμβατήριο που του ‘μαθαν να λέει, είναι μονότονο και του ‘ρχεται να κλαίει». Βάλτε στη θέση της λέξης «μονότονο» τη λέξη «φασιστικό» και καταλαβαίνετε αμέσως τη διαφορά. Και την εποχή.

Οι πρώτοι νεκροί (Πάλης ξεκίνημα) – Μίκης Θεοδωράκης και Μαρία Φαραντούρη

Η ιστορία λέει πως το 1968 ο Αλέκος Παναγούλης, μετά την απόπειρα δολοφονίας του δικτάτορα Παπαδόπουλου και τη σύλληψή του, έγραψε τους στίχους μέσα στις φυλακές, στο Μπογιάτι, εκεί που είναι σήμερα ο Άγιος Στέφανος. Ανάμεσα σε φρικτά βασανιστήρια, απομόνωση και καθημερινούς εξευτελισμούς βρήκε τον τρόπο να αποτυπώσει στο χαρτί όλη την πίστη του για το δίκαιο της Αντίστασης στη Χούντα των Συνταγματαρχών.

Το τραγούδι βρίσκεται στο δίσκο «Τα τραγούδια του αγώνα» που πρωτοηχογραφήθηκε στο Λονδίνο το 1971.

Πότε θα κάνει ξαστεριά – Νίκος Ξυλούρης

Το τραγούδι είναι κρητικό, ριζίτικο. Κρατάει από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα όταν και το τραγουδούσαν οι Κρητικοί στις επαναστάσεις της Θερίσου και του Αρκαδίου. Από όταν ενώθηκε το νησί με την υπόλοιπη Ελλάδα (1913) μπήκε στα χείλη των Ελλήνων και συνδέθηκε με την Αντίσταση σε ό, τι σηματοδοτεί Κατοχή, πόλεμο, κατάλυση του Δημοκρατικού πολιτεύματος. Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου οι φοιτητές συγκλόνιζαν, κάθε βράδυ, όταν το τραγουδούσαν. Η φωνή του Νίκου Ξυλούρη έδωσε στο τραγούδι το ατόφιο και καθαρό συναίσθημα που μας λυτρώνει ακόμα και τώρα, δεκάδες χρόνια μετά την επίσημη ηχογράφησή του.

Το προσκύνημα – Νίκος Δημητράτος και Θίασος

«Ορέστη απ’ το Βόλο, Μαρία απ’ τη Σπάρτη,

Γυρεύω το γιό μου / Την κόρη μου ψάχνω…»

Αυτό είναι 1 από τα 18 τραγούδια της θεατρικής παράστασης «Το μεγάλο μας τσίρκο», του έργου που έγραψε ο μέγα Ιάκωβος Καμπανέλλης και πρωτοανέβηκε στη σκηνή του θεάτρου «Αθήναιον» (διαγώνια απέναντι από το Πολυτεχνείο) τον Ιούνιο του 1973.

Ο Σταύρος Ξαρχάκος έγραψε τη μουσική για τα τραγούδια της παράστασης και ο Ευγένιος Σπαθάρης επιμελήθηκε τα σκηνικά. Πρωταγωνιστούσαν η Τζένη Καρέζη με τον Κώστα Καζάκο, ο Τίμος Περλέγκας, ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, ο Χρήστος Καλαβρούζος, ο Νίκος Κούρος, ο Νίκος Δημητράτος και ο Νίκος Ξυλούρης ως τραγουδιστής.

Λίγο πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, οι παραστάσεις διακόπηκαν βίαια από την Χούντα. Λογικό. Και παράλογο ταυτόχρονα. Όμως, «Το Μεγάλο μας τσίρκο» είχε ήδη δημιουργήσει το μύθο του και, αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, το καλοκαίρι του 1974 επέστρεψε στο «Αθήναιον» με την προσθήκη αυτού του τραγουδιού που γράφτηκε ως φόρος τιμής για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου.

Ο δρόμος – Μάνος Λοίζος

Το τραγούδι, σε στίχους Κωστούλας Μητροπούλου και μουσική Μάνου Λοΐζου, πρωτοτραγούδησε το 1964 σε δισκάκι 45 στροφών της LYRA η Σούλα Μπιρμπίλη. Το ηχογράφησε μόνο με κιθάρα και φυσαρμόνικα. Έκανε εντύπωση, ακούστηκε αρκετά αλλά μπήκε στο περιθώριο λόγω Δικτατορίας. 10 χρόνια μετά, με τη φωνή της Αλέκας Αλιμπέρτη αρχικά και του Μάνου Λοΐζου αργότερα (με την προσθήκη μπουζουκιού και χορωδίας), έγινε βασικό κομμάτι της ελληνικής μουσικής ιστορίας.

Το σφαγείο (Το μεσημέρι) – Αντώνης Καλογιάννης

Το τραγούδι είναι μέρος του έργου “Τα τραγούδια του Ανδρέα“, αφιερωμένα στον ήρωα του αντιδικτατορικού αγώνα, Ανδρέα Λεντάκη. Αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα και κυρίως στα βασανιστήρια που υποβάλλονταν τόσο ο συνθέτης (τον είχαν τοποθετήσει σε κελί κοντά σε χώρους βασανισμού) όσο και αυτά που υπέστη ο ίδιος ο Ανδρέας Λεντάκης, στο κτήριο της Ασφάλειας της οδού Μπουμπουλίνας.

Ο στίχος «Τακ τακ εσύ, τακ τακ εγώ» είναι ο κώδικας που είχαν επινοήσει οι πολιτικοί κρατούμενοι όσο βρίσκονταν στα κελιά της Ασφάλειας. «Είχαν μοιράσει την αλφάβητο ανά τετράδες γραμμάτων σε σειρές, το πρώτο τακ-τακ σήμαινε ποια σειρά γραμμάτων, το δεύτερο ήταν ποιο γράμμα από τη σειρά, και κάπως έτσι έβγαζαν ολόκληρες προτάσεις. Ήταν σε διπλανά κελιά, μπορούσαν έτσι να συνεννοηθούν…» θυμάται η σύζυγος του Ανδρέα Λεντάκη.

Επέλεξα ένα βίντεο από την δυναμική και πολύ συγκινητική συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη στο Στάδιο Καραϊσκάκη, αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση. Κινηματογράφησε ο Νίκος Κούνδουρος.

Η Δημοσθένους λέξις – Δ. Σαββόπουλος

«Κι αν βγω απ’ αυτή τη φυλακή, κανείς δε θα με περιμένει.

Οι δρόμοι θα ‘ναι αδειανοί κι η πολιτεία μου πιο ξένη…»

Το τραγούδι γράφτηκε από τον Δ. Σαββόπουλο μέσα στο κελί του, στα χρόνια της δικτατορίας. Ο πρώτος τίτλος ήταν «Εμβατήριο για μετέωρο φυλακισμένο». Όμως για να μην κοπεί από την Επιτροπή Λογοκρισίας αποφάσισε να την ξεγελάσει! «Ανακάτεψε» μέσα στους στίχους και στον τίτλο τον Δημοσθένη, έκανε αναφορά στον επικήδειο λόγο του για τους νεκρούς Αθηναίους μετά τον πόλεμο στην Όλυνθο και…τα κατάφερε! Ο ίδιος ο Σαββόπουλος λέει πως, αρχικά, ήταν να το τραγουδήσει ο Στέλιος Καζαντζίδης αλλά εκείνος αρνήθηκε γιατί φοβήθηκε το στίχο.

Κυκλοφόρησε στο δίσκο «Βρώμικο ψωμί» το 1972.

Μικρόκοσμος – Μαρία Δημητριάδη

«Φράξαν το δρόμο σ ’έναν άνθρωπο/ αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο κει που εβάδιζε…»

Το 1975 Θάνος Μικρούτσικος μπαίνει στη δισκογραφία με τα 13 «Πολιτικά τραγούδια» σε ποίηση Βολφ Μπίρμαν και Ναζίμ Χικμέτ.

«Για μένα, το λοιπόν, το πιο εκπληκτικό / πιο επιβλητικό πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο /είναι ένας άνθρωπος που τον ’μποδίζουν να βαδίζει/ είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε»

Ο στίχος του Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ και, παράλληλα, η συγκλονιστική μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου μιλάει -διαχρονικά- για κάθε φυλακισμένο αγωνιστή, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Είτε βρίσκεται στο Πολυτεχνείο το ’73, είτε στην Ισπανία του δικτάτορα Φράνκο, είτε στη Χιλή του ομοϊδεάτη του Πινοτσέτ.

Αχ, χελιδόνι μου – Γιώργος Νταλάρας

Το τραγούδι αυτό γράφτηκε το 1971, μέσα στη μαύρη Χούντα, από τον Μάνο Λοΐζο και τον Λευτέρη Παπαδόπουλο και βρίσκεται στον πρώτο προσωπικό δίσκο του Γ. Νταλάρα με τίτλο «Ο Μέτοικος».

«Αχ, χελιδόνι μου, πώς να πετάξεις /σ’ αυτό το μαύρο τον ουρανό/ αίμα σταλάζει το δειλινό/ και πώς να κλάψεις και πώς να κλάψεις/ αχ, χελιδόνι μου…»

Το «χελιδόνι» συμβολίζει την ελευθερία και τον πονεμένο λαό και ο «μαύρος ουρανός» τα σκοτεινά και δύσκολα χρόνια της δικτατορίας.

Και αυτός ο στίχος κατάφερε να ξεπεράσει το σκόπελο της Λογοκρισίας, ένας Θεός ξέρει με ποιο τρόπο…

Όταν σφίγγουν το χέρι- Γρηγόρης Μπιθικώτσης

Σε στίχους του ποιητή Γιάννη Ρίτσου και σύνθεση Μίκη Θεοδωράκη το τραγούδι βρίσκεται στον ιστορικό δίσκο “Ρωμιοσύνη“ (1966). Ο Θεοδωράκης μελοποίησε τα λόγια του Ρίτσου μετά από άγριο ξυλοδαρμό και κακοποίηση μέσα στην Ασφάλεια.

«Όταν σφίγγουν το χέρι, ο ήλιος είναι βέβαιος για τον κόσμο…»

Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης είχε πει για τη Ρωμιοσύνη: «… Τα εννέα τραγούδια της Ρωμιοσύνης είχαν μια μελωδία που δεν την έπιανε το μυαλό μου. Μελωδία τρομερή, ασύλληπτη. Ο Θεοδωράκης στις πρώτες πρόβες μού έλεγε: «Λίγο αν προσέξεις στις πρόβες, θα τα καταφέρεις, Γρηγόρη. Το έργο αυτό απευθύνεται σε όλους τους Έλληνες. Μιλάει για το τι έχει τραβήξει η Ελλάδα. Τότε που κόβανε στο γόνατο το κριθαρένιο τους καρβέλι, που μπαίνανε στα σίδερα και στη φωτιά, που γέμιζαν τα κανόνια μόνο με την καρδιά τους». Και πάνω σ’ αυτή τη φοβερή ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, ο Μίκης έχει γράψει μουσική για 100-200 χρόνια μπροστά. Σου το λέω υπεύθυνα εγώ, ο Γρηγόρης, που τραγούδησα τη Ρωμιοσύνη».